مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ، وَلْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ; وَمُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَمُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالاِْجْلاَلِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَمُؤَدِّبِهِمْ.
امام علیه السلام فرمود : كسى كه خود را در مقام پيشوايى و امامت بر مردم قرار مى‌دهد بايد پيش از آنكه به تعليم ديگران مى‌پردازد به تعليم خويش بپردازد و بايد تأديب و تعليم او نسبت به ديگران پيش از آنكه با زبانش باشد با عمل صورت گيرد و كسى كه معلّم و ادب كننده خويشتن است به احترام سزاوارتر از كسى است كه معلّم ومربّى مردم است.
شرح و تفسير
روش تعليم و تربيت
امام(عليه السلام) در اين گفتار گهربار به سه نكته شايان توجه اشاره مى كند: نخست مى فرمايد: «كسى كه خود را در مقام پيشوايى و امامت بر مردم قرار مى دهد بايد پيش از آنكه به تعليم ديگران مى پردازد به تعليم خويش بپردازد»; (مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ). كلام امام(عليه السلام) در اينجا مطابق ظاهر اطلاق كلام، هم رئيس حكومت بر مردم را شامل مى شود و هم تمام كسانى را كه به نوعى ارشاد و هدايت مردم را بر عهده مى گيرند. اين جمله اشاره به يك واقعيت مسلم عقلانى است كه تا انسان خودش چيزى را نداشته باشد نمى تواند به ديگران اهدا كند. خشك ابرى كه بود ز آب تهى *** كى شود منصب او آب دهى ضرب المثلى در ميان عرب است كه مى گويند: «چوبى كه كج است چگونه ممكن است سايه آن راست باشد». اضافه بر اين، مردم سخنان كسى را كه به گفتار خود پايبند و آثارش در زندگى او نمايان نيست، هرگز نمى پذيرند و به خود مى گويند: اگر او اين سخنان را باور مى داشت نخست خودش به آن عمل مى كرد. به همين دليل امام(عليه السلام) در دومين جمله مى فرمايد: «بايد تأديب و تعليم او نسبت به ديگران پيش از آنكه با زبانش باشد با عمل صورت گيرد»; (وَ لْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ). اصلى مسلم در روان شناسى است كه مردم سخنان كسى را مى پذيرند كه به گفته خود معتقد باشد و به تعبير معروف: تا سخن از دل بر نيايد بر دل ننشيند و نشانه روشن اين اعتقاد اين است كه به گفته خود عمل كند. فى المثل اگر طبيبى سخنرانى هاى متعددى درباره زيان هاى دخانيات ايراد كند و بيمارى هاى متعدد ناشى از آن را يكى پس از ديگرى برشمرد; ولى مردم ببينند از دهانش بوى سيگار مى آيد هيچ كس سخن او را جدى نخواهد گرفت. به همين دليل در حديثى كه در كتاب كافى آمده از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: «إِنَّ الْعَالِمَ إِذَا لَمْ يَعْمَلْ بِعِلْمِهِ زَلَّتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ الْقُلُوبِ كَمَا يَزِلُّ الْمَطَرُ عَنِ الصَّفَا; هنگامى كه عالم به علمش عمل نكند موعظه او از دل ها فرو مى ريزد همان گونه كه قطره هاى باران از سنگ سخت فرو مى ريزد». اشاره به اين كه دل هاى مردم حالت مقاومت و نفوذناپذيرى در برابر مواعظ آنها به خود مى گيرد. نيز به همين دليل امير مؤمنان على(عليه السلام) در خطبه 175 مى فرمايد: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي وَاللَّهِ مَا أَحُثُّكُمْ عَلَى طَاعَة إِلاَّأَسْبِقُكُمْ إِلَيْهَا وَلاَ أَنْهَاكُمْ عَنْ مَعْصِيَة إِلاَّ وَأَتَنَاهَى قَبْلَكُمْ عَنْهَا; اى مردم به خدا سوگند من شما را به هيچ طاعتى ترغيب نمى كنم مگر اين كه خودم پيش از شما به آن عمل مى نمايم و شما را از هيچ معصيتى باز نمى دارم مگر اين كه خودم پيش از شما از آن دورى مى جويم». سپس در سومين و آخرين جمله بر آنچه در جمله هاى پيش آمد تأكيد نهاده مى فرمايد: «كسى كه معلم و ادب كننده خويشتن است به احترام سزاوارتر از كسى است كه معلم و مربى مردم است»; (وَمُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَمُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالاِْجْلاَلِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَمُؤَدِّبِهِمْ). اشاره به اين كه هرگاه انسان نخست به تعليم و تاديب خويشتن پردازد، تأثير سخنانش بيشتر و عميق تر است در حالى كه اگر كسى تنها به تأديب مردم پردازد و از خويش غافل بماند روزى فرا مى رسد كه مردم از اين امر آگاه مى شوند و از او روى برمى گردانند. بلكه از روايات استفاده مى شود كه اين كار از نشانه منافقان است كه انسان ديگران را به نيكى ها و ترك بدى ها دعوت كند و خود به اين اندرز عمل ننمايد: در حديثى از امام سجاد على بن الحسين(عليه السلام)مى خوانيم كه فرمود: «إِنَّ الْمُنَافِقَ يَنْهَى وَلاَ يَنْتَهِي وَيَأْمُرُ بِمَا لاَ يَأْتِي; منافق ديگران را از بدى ها باز مى دارد; ولى خويشتن را باز نمى دارد و ديگران را به نيكى ها دعوت مى كند و خود بدان عمل نمى نمايد».
