گلپایگان -اصفهان:
گلپایگان شهری در استان اصفهان ایران است که در فاصله ۳۵۲ کیلومتری تهران و ۱۵۶کیلومتری شمال غربی اصفهان قرار دارد. سلسله کوه‌های مرکزی و رود قبله، که از کوه‌های اطراف گلپایگان سرچشمه می‌گیرد، از این شهر می‌گذرد و مابین شهرهای خوانسار، نجف‌آباد، خمین و میمه جای گرفته است. گلپایگان شهری است با فرهنگ کهن، پرداخته همای دختر بهمن (سمره، چهره آزاد)، از سلسله کیانیان، که دراصل نامش، وردپاتکان (سرزمین گلُ سرخ) بوده‌است.
گلپایگان را همای دختر بهمن کیانی ساخت و بنام خود سمره خواند که در نخست همای را سمره گفتندی. دخترش آن را تجدید عمارت کرد و گلبادگان یا گربادگان گفت
گلپایگان از آمیختگی سه واژه (گل – پای – گان) بر پا شده‌است.
نام نخست شهر، گردپاذگان بوده‌است. (برهان قاطع، ۱۳۶۱، ذیل گلپایگان)، گروهی دیگر نام آغازین آن را گَرپادگان به معنی کوهپایه می‌دانند. «گَر» در زبان پارسی میانه به معنای کوه است.
در واپسین روزهای ساسانیان و روزهای آغازین اسلام «گردپادگان» خوانده می‌شد و تازیکان معرب نموده «جرباذکان» نامیده‌اند. (معجم البلدان یاقوت دیده شود). سپس از روی قاعده دیگری که آن نیز در زبانشناسی ایران معروف است، را و دال تبدیل به لام گشته و کلمه گارد مبدل بگال و سپس مبدل بگول و سپس مبدل به گل شده و بالاخره وردپاتکان و گلپایگان، شده یعنی شهر گلباد، و چنان‌که گفتیم گلباد از نامهای معروف ایرانی بوده‌است. (مقاله‌های کسروی ج ۱ صفحه ۱۲۲–۱۲۱)
سپیده سحر و طبیعت گلپایگان
برخی گفته‌اند در اصل «ورتپاتکان» به معنی شهر یا سرزمین ورتپات بوده که یکی از نامهای ایران نیز می‌باشد. سپس با گذشت زمان وردپاتکان، «وردپاذکان»، «گردپاذکان»، «گلپادگان» و سرانجام «گلپایگان» شده‌است.
ورد، به معنی گل سرخ است و در نتیجه تغییراتی که از روی قواعد زبان شناختی در آن روی داده، واژه ورد تبدیل به «گل» شده‌است. پات از مصدر پاییدن، به معنی نگاهبانی کردن است و «وردپات» گل نگاهدار معنی می‌دهد.
پات پس از مدتی «پاذ» و سرانجام دگرگون به «پای» شده‌است. واژه «کان» که سپس «گان» گردیده در آخر نام شهرها و آبادی‌های بسیاری چون اردکان، زنگان، ارزنگان و ارزنکان… آمده‌است.
بنابر روایت دیگری، نام قدیم گلپایگان «چهرزادگان» بوده است. زیر مؤسس آن چهرزاد(هما) نام داشت
آب وهوای گلپایگان متغیر و دارای زمستانهای سرد با حداقل حرارت ۲۱- درجه و تابستانهای گرم و خشک است که حداکثر حرارت آن تا۵/۳۷+ درجه می‌رسد. بارندگی غالباً در زمستان و میزان آن حدود ۳۰۰ میلیمتر است. گلپایگان از مناطق کوهستانی است. دشت گلپایگان، وسیع و آب آن از رودخانه و قنات و چشمه و منابع آب‌های زیرزمینی تأمین می‌گردد. کوهستان‌های پوشیده از مراتع و رودخانه‌های منطقه چشم انداز طبیعی زیبایی به وجود می‌آورند. سلسله جبال مرکزی ایران از این شهرستان می‌گذرد.
گلپایگان از طرف شمال به خمین (کمره) و قسمت کوچکی از مغرب به کوه‌های بختیاری و الیگودرز و از طرف جنوب به خوانسار و کوه‌های بختیاری و از طرف مشرق به میمه و کوه شیخ احمد و کوه سرخ و کوه صالح پیغمبر و ماهور گل گله و بیشه و از طرف جنوب شرقی به نجف آباد محدود است.
ارتفاع آن از سطح دریا ۱۸۱۸ متر است. (مبنای ارتفاع = سطح متوسط آب خلیج فارس در منطقه فاو که مبنای مسطحات اروپائی می‌باشد)
تغییر شکل سطح زمین در دشت گلپایگان که برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی یکی از عوامل اصلی آن است، دارد خودش را نشان می‌دهد. فرونشست زمین می‌تواند باعث آسیب‌های جبران‌ناپذیری به ساختمان‌ها، چاه‌ها، زمین‌های کشاورزی و شریان‌های حیاتی گردد. فرونشست زمین، یکی از پدیده‌های زمین‌شناسی است که در اثر زیاده روی‌های آدمی در بسیاری از نقاط جهان از جمله در گلپایگان، در حال وقوع است.
گلپایگان بر سر مسیر ارتباطی همدان – اراک به اصفهان و همچنین مسیر کرمانشاه – اراک به اصفهان قرار گرفته است.
روستاهای گلپایگان بر اساس بانک جامع روستاهای کشوربدین شرح است:
آرجان، اسفاجرد، اسفرنجان، تیکن، دُرّ، درب امامزاده ابراهیم، دستجرده، دم آسمان، رباط سرخ علیا، رباط قالقان، رباط محمود، رباط ملکی، رکابدار، زرنجان، سراور، سعیدآباد، شادگان، شرکت سهامی زراعی، شیدآباد، ضامن آباد، علی‌آباد، غرقه، فاویان، فرج آباد، فقستان، قالقان، قرغن، کلوچان، کوچری، مزرعه، ملازجان، نیوان سوق، نیوان نار، وانشان، هنده
شهرهای دیگر در گلپایگان:
گوگد
گلشهر
در فرهنگ بهدینان، هرانگ یا هرهنج (هُرَنگ در گویش زرتشتیان یزد و ترنگ در گویش زرتشتیان کرمانی) به معنای آبی است که در مجرایی شیبدار تند حرکت کند و بالاخره در لغت نامه دهخدا به آن قسمت از قنات که رویش باز است و پوشیده نیست معنی شده‌است.
در گلپایگان نزدیک کوه قلعه جمال هرانگ جاری است. در برخی روستاهای گلپایگان مانند فاویان تنها به بخشی از مسیر قنات هرانگ گویند که دارای زه آب باشد. وجود هرانگ بیشتر در قنات‌هایی پیش می‌آید که به خاطر نرمی زمین در محل مظهر و چاه‌های نزدیک به آن و همچنین کول گذاری نشدن آنها مظهر و چاه‌های نزدیک به آن به تدریج ریزش می‌کند، مظهر به طرف مادر چاه عقب‌نشینی می‌کند و در نتیجه اختلاف سطح آب مظهر تا کناره‌های زمین پیوسته افزایش می‌یابد.
گاه نیز ممکن است این ریزش طی قرن‌ها تا مادر چاه ادامه پیدا کند و بدین ترتیب هرنگ ممکن است در مظهر چند متر ژرفا داشته باشد و در ازای آن به چند کیلومتر برسد و نیز ممکن است اصولاً قنات از نوع قنات روباز و تمام آفتابی باشد که در زمین‌های زه دار کنده می‌شوند. (منبع: کتاب فرهنگ یاریگری در ایران – تألیف مرتضی فرهادی)
سد گلپایگان نخستین سد مخزنی خاکی و نخستین سد مدرن ایران است
امام زاده هفده تن گلپایگان:
هفده تن نام یک زیارتگاه و محله در بخش جنوبی شهرستان گلپایگان می باشد. بنای فعلی این زیارتگاه در زمان صفوی ساخته شده است . محله هفده تن نیز از یک خیابان به همین نام تشکیل شده است
امامزاده هفده تن از ابنیه قرن یازدهم هجری است که در زمان شاه عباس اول صفوی احداث گردیده و به شماره ۲۹۰ آثار باستانی به ثبت رسیده است. در قسمت جنوبی شهر گلپایگان بقعه زیبا و هشت گوشی به نام (هفده تن) وجود دارد که وسط حیاط مزبور سر درب دارای کتیبه کاشی معرق نفیسی هست و ایوان شمالی خود ذیقیمتی از چوب منبت کاری احداث گردیده که آیات قرآن و گل بوته در آن به شکل پنجره احداث شده و قسمت های فاصل بین آیات قران و گل و بوته رابه کلی بریده و حذف کرده اند، از این حیث یکی از شاهکارهای منحصر به فرد عهد صفوی به شمار می رود. بر فراز بقعه، گنبد کاشی و دو پوشه ی باشکوهی احداث گردیده که ازمسافات دور جلب نظر می کند و ذیلاً به ذکر کتیبه های سر درب و بیرون و داخل بقعه مبادرت می شود.
آثار تاریخی گلپایگان:
کاروانسرای قدیمی در گلپایگان
مسجد جامع، یادگار دوران سلجوقی
بازار چار سوق
مناره آجری سلجوقی
بنای سیدالاسادات، ارگ تاریخی گوگد، امامزاده هفده تن، ناصربن علی، مسجد حجت‌الاسلام، گنبد بابا مصری، مسجد جامع سراوان، کاروانسرای جلودار (در جاده قدیم اصفهان)، کاروانسرای دُّر، شهر مخروبه آذرآباد، امامزاده ابوالفتوح وانشان، گوشه، باب شیخ، دره شهیدان، صالح پیغمبر، امامزاده عمران بن علی، ظرف آنشدان نقره‌ای، قلعه ادیب (پشت بارو). از دیوار بارو که نشان از هویت باستانی گلپایگان است، متأسفانه امروز تنها قسمتهای اندکی باقی است.
۱ـ قسمتی از دیوار و یک برج مخروبه واقع در صحرای عرب، در کنار پل جدید رودخانه
۲ـ قسمتی کوتاه که ارتفاع آنرا برای همگونی با دیوار ساختمانهای مجاور کم کرده‌اند، (واقع در پشت مسجد عمو کرم)
۳ـ قسمت از دیوار و دو برج واقع در صحرای پُشته که یکی از برجهای آن به عنوان دیوار منزل مورد استفاده قرار گرفته و تا حد ممکن کوتاه شده است.
قلعه باقرخان: باقرخان از سواران دلیر و سرکرده فوج گلپایگان بود و قلعه وی (قلعه باقرخان) در شمال شرقی شهر و در دشت باباعبدالله بنا شده بود و در جنگها مورد استفاده قرار می‌گرفت. اکنون اطراف قلعه مزبور کشت و زرع می‌شود اما هنوز آثار آن پابرجا است. دیگر قلعه‌های شهر عبارتند از:
قلعه ادیب (پشت بارو)، قلعه قدسی، قلعه سر رباطان (سلواتون)، قلعه اسفنجه، قلعه گبری، قلعه رکابدار، قلعه اختخوان، قلعه حسن فلک، قلعه حسن‌آباد، قلعه وداغ (تپه تاریخی و دیدنی روستای وداغ که در زیر آن تمام امکانات زندگی پیشینیان شامل حمام و سرداب با استفاده از اصول معماری حیرت انگیز بنا شده بود)، رُوخونه (رودخانه قبله)، باغ برج علی اکبری، خانه میثمی، خانه معظمی‌ها و خانه شجاع نظام در سر رباطان، خانه تاریخی یوسفی: خانه تاریخی یوسفی ورزنه از آثار به یادگارمانده از دوره قاجاراست. خانه مزبور که با شماره ۱۹۰۴۵ درفهرست آثار ملی به ثبت رسیده، حدود ۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد و ازمصالح آجر و خشت وگل ساخته شده و شامل یک شاهنشین و اتاقهای تو درتو است. در ورزنه (از آثار دوران قاجار) و…
خانه تاریخی یوسفی ورزنه از آثار به یادگارمانده از دوره قاجاراست. خانه مزبور که با شماره ۱۹۰۴۵ درفهرست آثار ملی به ثبت رسیده، حدود ۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد و ازمصالح آجر و خشت وگل ساخته شده و شامل یک شاهنشین و اتاقهای تو درتو است.
تخریب حمام حاجی و تپه ۷ هزار ساله لهرامش
تپه تخریب شده لهرامش ۷۰۰۰ ساله. جای شخم زدن و چرخ نیز در این نگاره مشخص است.
در سال‌های گذشته آثار بسیار زیادی از این شهر به بهانه‌های گوناگون تخریب شد مانند حمام حاجی که به شماره ۱۴۴۲۶ در ۱۶ اسفندماه سال ۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده بود در زمستان ۸۹ تخریب شد
تپه لهرامش نیز که ۷ هزار ساله بوده و به دوره میان سنگی تعلق دارد و هجده ماه بیشتر از ثبت ملی آن نمی‌گذشت به دلیل حفاظت نشدن تخریب شد.
کفترخانه‌های گلپایگان
کبوتر خانه‌ها، بناهای خشتی بزرگی هستند که توسط کشاورزان بنا می‌شده‌اند تا کبوترها در آن زندگی کنند. معمولاً فضولات کبوترها به عنوان کود جمع‌آوری شده و مورد استفاده کشاورزان قرار می‌گرفت
سازمان‌ها
دانشگاه‌ها:
دانشکده فنی و مهندسی گلپایگان
دانشکده فنی و حرفه‌ای شهدای گلپایگان
دانشگاه پیام نور گلپایگان نخستین دانشگاه شهر بود.
دانشکاه علمی کاربردی
دانشگاه آزاد اسلامی واحد گلپایگان
موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی پیام گلپایگان
مدرسه آیت‌الله گلپایگانی، حوزه علمیه گلپایگان، و…
مراکز صنعتی
صنعت پژوهان کیا
خودرو سازی سایپا
خودرو سازی دیار
شهرک صنعتی گلپایگان با مساحت ۹۵ هکتار دارای ۳۲ واحد تولیدی، این شهرک در فاصله ۳ کیلومتری مرکز شهرستان واقع شده است. (شهرک صنعتی شماره یک)
شهرک صنعتی سایپا (نیوان ابتکار) با مساحت ۷۲ هکتار دارای ۱۴ واحد تولیدی (شهرک صنعتی شماره دو)
ناحیه صنعتی سعیدآباد (روستایی) با مساحت ۳۰ هکتار دارای ۲۵ واحد تولیدی (شهرک صنعتی شماره سه)
دو شهرک صنعتی جدید نیز برای شهرستان پیش بینی شده است.
شهرک صنایع غذایی در نیوان
شهرک صنایع پایین دست پتروشیمی
کارخانه پتروشیمی قائد بصیر هم در سال ۱۳۸۲ با هدف تولید ABS و SAN افتتاح شده است.
شرکت فناوری ذوب گلپایگان
صنایع مهم شهرستان می‌توان به کارخانه بزرگ لبنیات پگاه گلپایگان، تولید دانه طیور، پتروشمی قائد بصیر، سازه‌های خودروی دیار (دیار خودرو)، زرفنرسایپا، بهران محور سایپا، صابر لاستیک، خودرو سازان سپهر، سردساز خودرو، لوله و پروفیل گلپایگان، پلیمر گلپایگان، پلی اتیلن گلپایگان، پویا صنعت، نصیر ماشین، سایپا پلوس، صنعت پژوهان کیا، فناوری ذوب، روان فن آور، تولید پولیکا، موزاییک سازی، سنگ بری و تولید گچ وسایپا پلوس وسایپا پیستون اشاره کرد.
