ادله امامیه بر حسن و قبح عقلی

ادلّه حسن و قبح عقلی:

امامیه برای حسن و قبح عقلی به دلایلی تمسک کرده است از جمله:

۱-اگر حسن و قبح بخواهد از طریق شرع ثابت شود، به طور مطلق(هم شرعاً و هم عقلاً) منتفی و غیر قابل اثبات است.

توضیح: اگر حسن و قبح را به حکم عقل بدانیم به طوری که عقل را در ادراک حسن راستگویی و قبح دروغ مستقل بدانیم، در حکم به حسن آن چه شارع آن را حَسن دانسته و قبح آن چه شارع خبر به قبح آن داده، هیچ مشکلی پیش نمی آید، زیرا عقل، حکم به کذب می کند و شارع نیز از ارتکاب امر قبیح منزّه است.

اما اگر عقل را در حکم به حسن و قبح مستقل ندانیم، در این صورت اگر شارع خبر از حسن یا قبح چیزی بدهد نمی توانیم جزم و اطمینان به صدق سخنان شارع داشته باشیم تا به مضمون اخبار وی معتقد شویم و از این راه، حسن یا قبح یک فعل را کشف کنیم، زیرا احتمال دارد شارع در اخبار خود صادق نباشد و قبح کذب هم بنابر فرض ثابت نشده است و اگر بخواهیم از طریق اخبار خود شارع، قبح کذب را ثابت کنیم مستلزم دور است.[۱] (دلیل شیخ طوسی)

۲-خداوند کار قبیح نمى‏نماید، و در امر واجب و لازم اخلال نمى‏کند.

امامیَّه و موافقانشان از معتزله بر آنند که: از خداى تعالى فعل قبیح سر نمى‏زند و در امر لازم و واجب اخلال نمى‏نماید، بلکه جمیع افعال او از روى حکمت و صواب صادر مى‏گردد.

در افعال خداوند ظُلْم، و جَوْر، و عُدْوان، و کِذْب، و فاحشه وجود ندارد زیرا:

(اوَّلًا) خداوند متعال از بجا آوردن کار قبیح غَنى مى‏باشد.

(ثانیاً) خداوند متعال عِلم به قبح کار قبیح دارد. چون عالم است به جمیع معلومات (

. ثالثاً) خداوند متعال عالِم است به غناى خود از فعل قبیح.

و هر کس چنین باشد محال است از وى صدور فعل قبیح. و ضرورتِ حکم بدین مسأله گواه است هر کس با وجود این اوصاف ثلاثه از او فعل قبیحى صادر گردد، استحقاق مذمّت و ملامت را دارد.

و همچنین مى‏گوئیم: خداوند متعال قادر مى‏باشد، و شخص قادر کارى را که انجام مى‏دهد حتماً باید از روى هدف و داعى باشد. و داعى براى فعل از سه وجه خارج نیست: داعى حاجت، یا داعى جَهَالت، و یا داعى حِکْمَت.

اما داعى حاجت در صورتى است که عالِم به قبح فعل قبیح، محتاج به آن بوده باشد، پس براى رفع حاجتش از او فعل قبیح صادر مى‏شود.

و اما داعى جهالت در صورتى است که شخص قادر بر آن فعل، جاهل به قبحش باشد، در این صورت صحیح مى‏باشد که فعل از او صادر گردد.

و اما داعى حکمت در صورتى است که فعل، نیکو باشد. فلهذا براى رسیدن به‏ حسن فعل، داعى بدان دعوت مى‏کند. و تقدیر ما اینک آن است که: فعل قبیح است و داعى حکمت بر آن تصوّر ندارد. و چون این دواعى سه گانه منتفى شد، صدور فعل قبیح از خدا مستحیل مى‏گردد.[۲]

۳-اگر حسن و قبح فقط به اعتبار دلیل سمعی و شرعی باشد صدور هیچ چیزی از خداوند قبیح نیست زیرا قبل از بیان شرع، حسن و قبح هیچ فعلی اثبات نشده، همانطور که در دلیل اول آمد، در این صورت ظاهر کردن معجزات توسط افرا دروغ گو و دادن معجزه به آن هاقبیح نخواهد بود و با این وضعیت، راه شناخت نبوت و تمیز پیامبر واقعی از مدعی مسدود می شود. زیرا کسی که به دنبال ادعای نبوت، معجزه هم بیاورد نمی توان او را تصدیق کرد زیرا مطابق فرض دادن معجزه به مدعی دروغین نیز امری جایز و ممکن است.(دلیل علامه حلّی)[۳]

۴-اگر شخص عاقلى را که اصولًا شریعتى از شرایع به گوشش نرسیده است و هیچ کدام از احکام را ندانسته است، بلکه در بیابان پرورش یافته و ذهنش از تمامى احکام خالى بوده است مخیّر گردانند میان اینکه راست بگوید و یک دینار به او بدهند، و میان اینکه دروغ بگوید و یک دینار به او بدهند، و با فرض اینکه در هر صورت ضررى متوجّه او نگردد او البتّه راست گفتن را بر دروغ گفتن اختیار مى‏کند. این فقط براساس حکم مستقل عقل او مى‏باشد. و اگر حکم عقل به قبح کذب و حسن صدق نبود، وى هیچ گاه میان آن دو فرق نمى‏گذارد، و هیچ گاه به طور دوام و استمرار صدق را اختیار نمى‏کرد.

۵- اگر بنا بود که حسن و قبح اشیاء، شرعى باشند هیچ وقت کسى که منکر شریعت بود بدان حکم نمى‏نمود، چرا که بَرَاهَمَه همگى منکر همه شرایع و أدیان هستند و با وجود این حکم به حسن‏ و قبح‏ عقلى‏ مى‏کنند، و در این نحوه، استناد به ضرورت عقل مى‏نمایند.[۴]

منابع:

[۱] علی، ربانی گلپایگانی، محاضرات فی الاهیات، چاپ چهارم، قم، نشر رائد، ۱۳۹۲، ص۱۵۵

[۲] سید محمدحسین، حسینی تهرانی، امام شناسى، ج‏۱۶-۱۷، ص ۵۶۹

[۳] علی، ربانی گلپایگانی، محاضرات فی الاهیات، ص۱۵۱

[۴] سید محمدحسین، حسینی تهرانی، امام شناسى، ج‏۱۶-۱۷، ص۵۶۵