ابعاد شخصیتی امام رضا(علیه السلام) و نیازهای جهان

ابعاد شخصیتی امام رضا (علیه السلام) و نیازهای جهان

محمد جواد اخگری، کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی

چکیده:
با توجه به نیازهای جهان در چهار بُعد فرهنگی، علمی، سیاسی و اجتماعی، این سؤال مطرح است که چه ابعادی از شخصیت امام رضا (علیه السلام) می تواند پاسخ گوی این نیازها قرار گیرد؟ در پاسخ به این سؤال، ضمن بررسی نیازهای چهارگانه در شخصیت امام رضا (علیه السلام)، بر اساس ابعاد شخصیتی آن حضرت (علیه السلام)، برای حل معضلات و رفع موانع و پاسخ گویی به نیازهای بشر راهکارهایی ارائه می شود.
واژگان کلیدی:

نیازهای جهان، ابعاد شخصیتی، وحدت گرایی، امام معصوم، امام رضا (علیه السلام)

طرح مسأله:
با توجه به شخصیت ذو ابعاد امام رضا (علیه السلام) – به عنوان یکی از امامان معصوم علیهم السلام – و با توجه به نیازهای جهان در چهار بُعد فرهنگی، علمی، سیاسی و اجتماعی، این سؤال مطرح است که چه ابعادی از شخصیت امام رضا (علیه السلام) می تواند پاسخ گوی این نیازها قرار گیرد؟
البته باید توجه داشت که اگرچه شخصیت امام رضا (علیه السلام) ذو ابعاد است، اما از جامعیت و وحدتی برخوردار است که تمام ابعاد شخصیتی وی را شامل شده و با رویکرد وحدت گرایانه به شخصیت آن حضرت می توان تصویری جامع و کامل را برای رفع نیازهای جهانیان ارائه نمود.

۱٫ ابعاد شخصیتی امام رضا (علیه السلام) و نیازهای جهان:
همانطور که بیان شد نیازهای جهان شامل چهار بُعد فرهنگی، علمی، سیاسی و اجتماعی است. در اینجا می خواهیم نشان دهیم که این نیازها، ناظر به ابعاد و زوایای وجودی امامان معصوم است و در نتیجه امام رضا (علیه السلام) نیز به عنوان امام هشتم و معصوم دهم از این ابعاد شخصیتی برخوردار است.
برای اثبات این که شخصیت امام رضا (علیه السلام) دارای وحدتی است که در عین حال، جامع ابعاد مختلف است، می توان به معنای حکمت توجه نمود. در فلسفه اسلامی، حکیم کسی است که به مرتبه ای رسیده که مشابه عالم عینی و خارجی است و تمامی ابعاد آن را در وجود خود متجلی ساخته است. (رک: الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، صدرالمتألهین شیرازی، ج۱، ص۲۰) با توجه به اینکه مقام امامت برتر از مقام حکمت است، پس امامان معصوم، حکیم بوده و دارای صفت حکمت هستند یعنی تمامی جنبه های آفرینش را در خود متجلی ساخته اند.

حکیم کسی است که به مرتبه ای رسیده است که مشابه عالم عینی و خارجی است و تمامی ابعاد آن را در وجود خود متجلی ساخته است. با توجه به اینکه مقام امامت برتر از مقام حکمت است، پس امامان معصوم دارای این صفت حکمت هستند یعنی تمامی جنبه های آفرینش را در خود متجلی ساخته اند.

در این رابطه، به امام علی (علیه السلام) این سخن را نسبت داده اند: «أتزعم أنک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الأکبر» (اسرار الحکم، سبزواری، ج۱، ص۲۶۵-۳۶۷) که بر این اساس جهان آفرینش به عنوان انسان اکبر، دارای ابعاد و جنبه های گوناگونی است که تنها توسط انسان شناخته و واکاوی می شود، انسان نیز به عنوان جهان اصغر دارای این جنبه های گوناگون است. البته بدون شک در اینجا منظور از انسان، انسان کامل است که تمام حقایق جهان را در خود متجلی ساخته است.
در بعد جسمانی، در مقایسه اجزای عالم هستی با عناصر وجود انسان و بیان مشابهات میان آن ها، از امام صادق (علیه السلام) چنین روایت شده است: «وَالطّینُ صُورَتُهُ وَ الْعِظَامُ فی جَسَدِهِ بِمنزِلَه الشَجَرِ فی الارض والشَّعرُ فی جَسَدِهِ بِمنزِلَه الحَشیشِ فی الارض وَالعَصَبُ فی جَسدِهِ بِمنزِله اللحاءِ عَلَی الشَجَرِ والدَّمُ فی جَسَدِهِ بِمنزلَه المَاءِ فی الاْرضِ» (تحف العقول، ابن شعبه الحرانی، ص۲۵۸)
بنابراین انسان با تمامی حقیقت خود (مادی – معنوی)، یعنی انسان کامل، نمونه و نسخه ای کامل از جهان آفرینش است. در نتیجه ابعاد وجودی جهان را می توان در ابعاد شخصیتی امام معصوم علیه السلام یافت.
با توجه به آن چه که تا اینجا بیان گردید، معلوم می گردد که ابعاد شخصیتی امام رضا (علیه السلام)، ساحت های مختلف فرهنگی، علمی، سیاسی- اجتماعی را در بر می گیرد، که در اینجا به صورت جداگانه به هریک پرداخته می شود.

بنابراین انسان با تمامی حقیقت خود (مادی – معنوی)، یعنی انسان کامل، نمونه و نسخه ای کامل از جهان آفرینش است. در نتیجه ابعاد وجودی جهان را می توان در ابعاد شخصیتی امام معصوم یافت.

۲٫ بعد فرهنگی شخصیت امام رضا (علیه السلام):
از جمله مهمترین نیازها و خلأهای روحی – روانی در جهان امروز محو شدن یا کم رنگ شدن اخلاق و معنویت در زندگی بشر است؛ به گونه ای که بسیاری از مشکلات مادی و معنوی بشر امروز مربوط به نگاه کاملاً مادی به جهان و نادیده گرفتن معنویت و اخلاق است، بطوریکه بشر امروز فرهنگ خود را کاملاً مادی و بر اساس نیازهای زود گذر دنیوی خلاصه نموده و از فرهنگ معنوی غفلت نموده است.
سیره ی امام رضا (علیه السلام) به عنوان انسان کامل و جامع ابعاد مادی و معنوی می تواند خلأ فرهنگی امروز جهان را پر نموده و برطرف کننده ی نیازهای جهانیان در مسائل اخلاقی و معنوی باشد. بنابراین در پرداختن به بعد فرهنگی شخصیت آن حضرت (علیه السلام) دو عامل اخلاق و معنویت مورد تأکید قرار می گیرد.
سیره ی امام رضا (علیه السلام) گواه بر آن است که آن حضرت (علیه السلام) در هر کاری به معنویات توجه نموده و تقوای الهی (رضایت خدا) را رعایت می نمود. (رک: عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۳۶؛ بحارالانوار، مجلسی، ج ۴۹، ص۹۱-۹۵) آن حضرت بر اساس آیه قرآن (حجرات: ۱۳) تقوا را در همه چیز معیار قرار می داد، به گونه ای که حتی درباره منزلت و شرافت پدر بزرگوارشان نیز این معیار را لحاظ نموده و خود را نیز با این معیار مورد سنجش قرار می دادند. (عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۳۶)
حتی در دوستی با نزدیکان و صله ی ارحام نیز این معیار را لحاظ می کردند و در صورتی که صله ی ارحام به این معیار آسیب می رساند از چنین ارتباطی صرف نظر می نمودند. (بحارالانوار، مجلسی، ج۴۹، ص۳۰)

سیره ی امام رضا (علیه السلام) به عنوان انسان کامل و جامع ابعاد مادی و معنوی می تواند خلأ فرهنگی امروز جهان را پر نموده و بر طرف کننده ی نیازهای جهانیان در مسائل اخلاقی و معنوی قرار گیرد.

بسیاری از گناهان بشر امروز ناشی از نشناختن و نادیده گرفتن نقش خدا در زندگی است. با توجه به سیره ی معنوی امام رضا (علیه السلام) می توان بزرگ ترین ریشه ی مشکلات فرهنگی جهان یعنی خدانشناسی و خدافراموشی را معالجه نمود.
از ویژگی های اخلاقی آن حضرت (علیه السلام) تواضع و فروتنی فوق العاده است؛ در نگاه ایشان همه در برابر خدا یکسان اند؛ چرا که برتری افراد مربوط به اعمال ایشان است. (الکافی، ج۸، ص۲۳۰)
استعمار و استبداد در تکبر و خودبرتربینی یک فرد یا یک ملت بر دیگری ریشه دارد و برای رفع این معضل بزرگِ دنیای معاصر، تواضع و فروتنی در برابر انسان ها و معیار قرار دادن اعمال و رفتارها از سیره ی آن حضرت قابل توجه است.
حفظ آبروی مؤمن نزد امام رضا (علیه السلام) بسیار با اهمیت بود؛ به گونه ای که مثلاً ایشان سعی می نمود صدقه پنهانی بدهد تا ذلت سؤال در چهره سائل دیده نشود. (بحارالانوار، مجلسی، ج۴۹، ص۱۰۱)
با توجه به این رفتار، اگر فردی به دیگری کمکی نماید یا یک ملت در مسائل فرهنگی مشکل ملت دیگر را رفع نماید، نباید این امر، عاملی برای تحقیر آن ملت یا سوء استفاده و چپاول قرار گیرد؛ رفتاری که متأسفانه برخی دولت های مستکبر مانند آمریکا دنبال می کنند.
بنابراین شایسته است صفات اخلاقی و معنوی امام رضا (علیه السلام)، که بیانگر جایگاه فرهنگی آن حضرت در جهان اسلام است برای رفع خلأهای فرهنگی و اخلاقی جهانیان مورد توجه قرار گیرد.

از ویژگی های اخلاقی آن حضرت (علیه السلام) تواضع و فروتنی فوق العاده است؛ در نگاه ایشان همه در برابر خدا یکسان اند؛ چرا که برتری افراد مربوط به اعمال ایشان است.

۳٫ بعد علمی شخصیت امام رضا (علیه السلام):
در بعد علمی، امام رضا (علیه السلام) مانند سایر اهل بیت (علیهم السلام) با صفت تفکر و اندیشه ممتاز می گردد. آن حضرت در تلاوت آیات قرآن به امر تفکر و تدبر عنایت ویژه ای داشته اند. (مناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۶۰) ایشان، برای عقل نیز منزلت ویژه ای قائل بوده، عقل را حجت الهی برای تمامی آفریدگان به شمار می آوردند. (الکافی، کلینی، ج۱، ص۳۵)
بزرگ ترین عامل عقب ماندگی برخی از جوامع بشری، نادانی یا فقر فرهنگی است که بالاترین فقرهاست و مقدمه فقر مادی نیز به شمار می آید. توجه به قوّه تعقل و تفکر که برترین نعمت خدا برای بندگان است و همه انسان ها در این نعمت سهیم اند می تواند عقب ماندگی و فقر فرهنگی برخی جوامع بشری را برطرف نموده و سرآغاز حل مشکلات ایشان باشد.
از جمله دیگر ویژگی های ساحت علمی آن حضرت (علیه السلام)، گفتگو کردن بدون در نظر گرفتن پیش فرض های اعتقادی است. امام رضا (علیه السلام) زمانی که برای پاسخ به سؤالات مردم، به بصره رفته بودند، درخواست حضور «جاثلیق» (بزرگ نصرنی ها) و «رأس الجالوت» (بزرگ یهودیان) را نمودند تا به سؤالات ایشان نیز مانند سایر مردم پاسخ دهند. (بحارالانوار، مجلسی، ج۴۹، ص۷۳)
رفتار امام رضا (علیه السلام) در این جهت می تواند راه گشای مشکل گفت و گو در جهان امروز باشد. چرا که صلح تنها در سایه گفت و گوی مسالمت آمیز و به دور از خشونت و تعصب امکان پذیر است.

از جمله دیگر ویژگی های ساحت علمی امام رضا (علیه السلام)، گفتگو کردن بدون در نظر گرفتن پیش فرض های اعتقادی است.

با توجه به این که مردم دنیا از ادیان و مذاهب گوناگونی برخوردارند، اگر بخواهیم با توجه به پیش فرض های اعتقادی و دینی افراد به گفت و گو بپردازیم، چنین امری امکان ناپذیر است؛ بلکه باید بدون در نظر گرفتن این پیش فرض ها و با معیار انسانیت به سراغ دیگران برویم.
از جمله دیگر ویژگی های علمی امام رضا (علیه السلام)، سخن گفتن به تمامی زبان هاست که در سفر آن حضرت به بصره، افرادی که به رومی، هندی، فارسی و ترکی سخن می گفتند، حاضر کردند و حضرت با تمام آنها به زبان خودشان صحبت کرد و پرسش های آنان را جواب فرمود. (همان)
اگرچه امامان معصوم (علیهم السلام) از علم لدنی و الهی برخوردار بوده و زبان های مختلف را با علم الهی می دانستند، اما این امر برای دیگران به صورت اکتسابی امکان دارد تا با آگاهی از زبان های مختلف بتوان به فرهنگ و آداب و رسوم دیگر ملت ها واقف گردیم و زمینه برای رفع مشکلات علمی و فرهنگی آنان با کمک منابع غنی دین اسلام فراهم شود.
آن چه که بعد علمی امام رضا (علیه السلام) را بیش از هر چیزی ممتاز می نماید، استدلال نمودن با هر گروه و فرقه با منطق و عقاید خود ایشان است. در جریان مناظره با علمای ادیان، امام (علیه السلام) فرمودند: «من با علمای تورات با تورات خودشان، با علمای انجیل با انجیل خودشان، با علمای زبور با زبور خودشان، با صائبین به زبان عبرانی، با هرابذه به فارسی و با علمای رومی به زبان رومی استدلال خواهم کرد و همه آنها را مجاب خواهم نمود.» (بحارالانوار، مجلسی، ج۴۹، ص۱۷۳)

آن چه که بعد علمی امام رضا (علیه السلام) را بیش از هر چیزی ممتاز می نماید، استدلال نمودن با هر گروه و فرقه با منطق و عقاید خود ایشان است.

اگر در مناظرات و گفت و گوهای علمی به منابع و منطق طرف مقابل مراجعه نموده و با همان منطق و منابع مورد قبول با وی مناظره صورت گیرد این امر در اقناع نمودن و نزدیک کردن وی به حق تأثیر بیشتری خواهد داشت. بنابراین این روش علمی می تواند راهگشای بسیاری از معضلات علمی – آموزشی در جهان قرار گیرد.
امام رضا (علیه السلام) در مسائل اعتقادی و فلسفی نیز به صورت دقیق وارد شده و به موشکافی در آن ها می پرداختند. ایشان با نفی دو نظریه انحرافی جبر و تفویض، نظریه صحیح در این مسأله یعنی نظریه «امر بین الامرین» را برای اصحاب خود تبیین نمودند. (عیون اخبارالرضا علیه السلام، شیخ صدوق، ج۱، ص۱۲۴)
اعتدال در اعتقادات از خصوصیات برجسته علمی اهل بیت (علیهم السلام) است که در سیره امام رضا (علیه السلام) نیز مشاهده می شود. از جمله اساسی ترین موانع رشد علمی بشر امروز نداشتن اعتدال در رأی و نظر و دنبال کردن دیدگاه های افراطی و تفریطی در هر مسأله ای است. آن چه که از سیره علمی امام رضا (علیه السلام) می توان به حل مشکلات علمی و فکری بشر امروز کمک نماید، برگزیدن نظرات معتدل در مسائل مختلف مانند مسأله ی جبر و اختیار است تا در دام تعصب فکری و جمود اندیشه گرفتار نشویم.
از دیگر خصوصیات امام رضا (علیه السلام) در بُعد علمی آن است که ایشان در پاسخ به مسائل علمی، مسأله را هم از لحاظ علمی و هم از لحاظ دینی اثبات می نمودند، چنانکه در پاسخ سؤال فضل بن سهل که آیا روز زودتر آفریده شده یا شب؟ ابتدا از علم نجوم و سپس از قرآن اثبات می نمایند که روز قبل از شب آفریده شده است. (شخصیت شناسی حضرت موسی الکاظم و حضرت رضا (علیهما السلام)، مغنیه، ص۱۲۲)

از دیگر خصوصیات امام رضا (علیه السلام) در بُعد علمی آن است که ایشان در پاسخ به مسائل علمی، مسأله را هم از لحاظ علمی و هم از لحاظ دینی اثبات می نمودند.

یکی از مشکلات جهان غرب به ویژه بعد از دوران رنسانس مسأله ی تعارض علم و دین بود که تا امروز نیز کم و بیش ادامه دارد، چرا که برخی مسائل علمی جدید بر خلاف نظر کلیسا و حاکمان مذهبی مسیحیت بود و این تعارض تا آنجا ادامه داشت که برخی برای حل آن، نظریه ی تمایز و جدایی کامل علم و دین از یکدیگر را مطرح کردند. درحالی که در جهان اسلام بر اساس قرآن و سنت همواره دیدگاه رایج، تعامل علم و دین بوده است. در سیره ی علمی امام رضا (علیه السلام) نیز این امر به خوبی مشهود است و می تواند راهگشای حل مسأله ی تعارض علم و دین در جهان مسیحیت قرار گیرد.

۴٫ بعد سیاسی – اجتماعی شخصیت امام رضا (علیه السلام):
سیاست در منطق اسلام و اهل بیت (علیهم السلام)، ابزاری برای احقاق حق و از بین بردن باطل است. امام علی (علیه السلام) بعد از رسیدن به خلافت، هدف خود را از حکومت، حق طلبی، اصلاح طلبی، احیاء قوانین الهی معرفی می نمایند. (نهج البلاغه، ترجمه: دشتى، صص۲۳۹ و ۲۴۸)
این روش در سیره ی حضرت رضا (علیه السلام) نیز کاملاً به چشم می خورد. در مسأله ی ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام)، که هدف مأمون متهم ساختن امام (علیه السلام) به دنیاپرستی و جاه طلبی بود (ر.ک: مناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۶۳) آن حضرت با آگاهی از اهداف شوم مأمون ابتدا این پیشنهاد را نپذیرفتند و وقتی بین پذیرش آن و مرگ مخیّر گردیدند، آن را مشروط به عدم انجام عزل و نصب و دخالت در امور حکومتی پذیرفتند. (عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، شیخ صدوق، ج۲، ص۱۵۱)

سیاست در منطق اسلام و اهل بیت (علیهم السلام)، ابزاری برای احقاق حق و از بین بردن باطل است؛ این روش در سیره ی حضرت رضا (علیه السلام) نیز کاملاً به چشم می خورد.

بر اساس منطق اهل بیت (علیهم السلام) در سیاست، امام رضا (علیه السلام) از ماجرای ولایتعهدی حداکثر بهره برداری را بردند. «امام (علیه السلام) با قبول ولایتهدی دست به حرکتی می زند که در تاریخ زندگی ائمه (علیهم السلام) پس از پایان خلافت اهل بیت (علیهم السلام) در سال چهلم هجری تا آن روز و تا آخر دوران خلافت بی نظیر بوده است و آن برملا کردن داعیه ی امامت شیعی در سطح عظیم اسلام و دریدن پرده ی غلیظ تقیه و رساندن پیام تشیع به گوش همه مسلمان هاست.» (در وصف دریا، خامنه ای، ص ۳۹) اهل بیت (علیهم السلام) پیامبر که هفتاد سال علناً بر منبرها دشنام داده شدند و سال های متمادی دیگر کسی جرأت بر زبان آوردن فضایل آن ها را نداشت، اکنون همه جا به نیکی و عظمت یاد شدند. (همان، ص۴۳)
سیره ی اجتماعی معصومین (علیهم السلام) مبنی بر حضور در اجتماع و استفاده از بستر اجتماعی – سیاسی برای رفع مشکلات مردم و آموزش سبک صحیح زندگی به ایشان حقیقتی انکارناپذیر است. بنابراین همانطور که امام رضا (علیه السلام) از طریق فراهم شدن شرایط سیاسی – اجتماعی زمان خود، حداکثر استفاده را برای فرهنگ سازی اندیشه ی تشیع در جامعه نمود، روش سیاسی – اجتماعی آن حضرت می تواند به عنوان الگویی برای سیاستمداران اسلامی در معرفی و تبلیغ اسلام برای جهانیان و فرهنگ سازی سبک زندگی اسلامی به عنوان فرهنگ راهگشای مشکلات اجتماعی بشر امروز معرفی شود.

۵٫ جمع بندی و نتیجه:
از مطالب فوق این نتیجه به دست آمد که توجه و پردازش ابعاد شخصیتی امام رضا (علیه السلام) در جهات چهارگانه فرهنگی، علمی، سیاسی و اجتماعی می تواند راهگشای معضلات جهان در این ابعاد بوده، پاسخ گوی نیازهای جهانیان قرار گیرد.

فهرست منابع:
۱- الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه؛ صدرالمتألهین شیرازی، محمدبن ابراهیم، چاپ سوم،‏ بیروت‏، دار احیاء التراث، ‏۱۹۸۱م.
۲- اسرار الحکم؛ سبزواری، حاج ملاهادی، چاپ دوم، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۱٫
۳- بحارالانوار؛ مجلسی، محمد باقر، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
۴- تحف العقول عن آل الرسول، ابن شعبه الحرّانی، ابو محمد الحسین، بیروت، انتشارات مؤسسه الاعلمی، ۱۹۶۰.
۵- در وصف دریا (تحلیلی از دوران ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام))؛ خامنه ای، سید علی، چاپ اول، تهران، نشر اسوه، ۱۳۸۷٫
۶- شخصیت شناسی حضرت رضا (علیه السلام) و موسی الکاظم(علیه السلام)؛ مغنیه، محمد جواد، تهران، نشر اردیبهشت، ۱۳۷۹ق.
۷- عیون اخبار الرضا (علیه السلام)؛ شیخ صدوق، محمدبن بابویه قمی، چاپ اول، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۳٫
۸- الکافى؛ کلینى، محمد بن یعقوب، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۸۱٫
۹- مناقب؛ ابن شهر آشوب، رشیدالدین محمد بن علی مازندرانی، چاپ دوم، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۲ق.
۱۰- نهج البلاغه، ترجمه: استاد محمد دشتی، مشهد، به نشر، ۱۳۸۹٫