شرح و تفسير حکمت 85 نهج البلاغه

مَنْ تَرَكَ قَوْلَ «لاَ أَدْرِي» أُصِيبَتْ مَقَاتِلُهُ.

امام(عليه السلام) فرمود: كسى كه جمله «نمى دانم» را ترك كند مواضع آسيب پذير خود را در معرض ضربه هاى خطرناك (مخالفان) قرار داده است.

شرح و تفسير

خطرات ترك «نمى دانم»

امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه سخنى را كه در حكمت 82 آمده بود به صورت جالب ديگرى بيان مى كند و مى فرمايد: «كسى كه جمله «نمى دانم» را ترك كند مواضع آسيب پذير خود را در معرض ضربه هاى خطرناك (مخالفان) قرار داده است»; (مَنْ تَرَكَ قَوْلَ «لاَ أَدْرِي» أُصِيبَتْ مَقَاتِلُهُ). اشاره به اين كه با اين كار خود را به هلاكت مى افكند و اين هلاكت ممكن است جنبه دنيوى داشته باشد در آنجا كه سخنان نسنجيده و خطرآفرين است و يا جنبه اخروى، در آنجا كه سخنانش لطمه به حيثيت و آبروى اشخاص وارد مى كند يا مردم را به گمراهى مى كشاند. «مقاتل» جمع «مقتل» است. ارباب لغت آن را به مواضعى از بدن كه اگر ضربه بر آن وارد شود حيات انسان به مخاطره مى افتد تفسير كرده اند; مانند سر و سينه و امثال آن. ابن ابى الحديد در شرح اين سخن حكيمانه داستان جالبى از بوذرجمهر نقل مى كند كه زنى نزد او آمد و از مسئله اى سؤال كرد. بوذرجمهر گفت: نمى دانم. زن عصبانى شد. گفت: پادشاه هر سال آلاف و الوفى به تو مى دهد كه بگويى نمى دانم؟ بوذرجمهر گفت: آنچه را به من مى دهد در برابر چيزهايى است كه مى دانم و اگر مى خواست در برابر آنچه نمى دانم چيزى به من بدهد تمام بيت المال او نيز كفايت نمى كرد (اشاره به اين كه مسائلى را كه ما نمى دانيم بسيار بيشتر از آن است كه مى دانيم). نيز از بعضى فضلا نقل مى كند كه اگر كسى در برابر چيزهايى كه نمى داند بگويد: نمى دانم، او را تعليم مى دهيم تا بداند و اگر بگويد: مى دانم، امتحانش مى كنيم تا بگويد نمى دانم (و رسوا شود). شبيه اين سخن را مرحوم مغنيه در فى ظلال نهج البلاغه از كتاب «الحكمة الخالده» نقل مى كند كه دانشمندى مى گفت: گفتن «لا أدرى» (نمى دانم) را ياد بگيريد، چرا كه اگر بگوييد نمى دانم به شما تعليم مى دهند تا بدانيد و اگر بگوييد مى دانم از شما سؤال مى كنند و نمى دانيد و رسوا مى شويد. سپس مى افزايد: احدى از ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله)ادعا نكرد كه همه چيز را مى داند و به طور مطلق نگفت: «سلونى» (از من بپرسيد) به جز على بن ابى طالب(عليه السلام) . در همين رابطه ضرب المثلى نقل شده است كه آن نيز محتواى كلام امام را دارد: «مَقْتَلُ الرَّجُلِ بَيْنَ فَكَّيْهِ» موضع آسيب پذير انسان در ميان دو فك او قرار دارد (يعنى زبان او مايه هلاكت او مى شود). مرحوم شوشترى از قتاده (فقيه معروف اهل سنت) نقل مى كند كه روزى ادعا كرد كه من هر چه را تا به حال شنيده ام يا به حافظه سپرده ام هرگز فراموش نكرده ام. بعد از اين سخن به خدمتكارش گفت: كفش مرا بياور بپوشم. خدمتكار گفت: كفش شما در پاى شماست (وى از آن ادعا و اين عمل سخت شرمنده شد).