تأثیر مزاج در خلقیات و روحیات
بررسی خصوصیات اخلاقی مزاج های مختلف در کتب طب سنتی:
حکیم عقیلی خراسانی در کتاب «خلاصه الحکمه» به برخی صفات اخلاقی و تأثیر مزاج در آنها اشاره می‌کند و می‌گوید:
«قوت، سرعت و کثرت حرکات فرد نشانه گرمی و حرارت مزاج اوست که این امر می‌تواند یا ناشی از حرارت مزاج کلی بدن او باشد و یا نشئت گرفته از گرمی قلب او که به کل بدن فرد سرایت می‌کند؛
مثلاً خشم و غضب که حاصل گرمی مزاج است و نشانه حرکت خون زیاد و سریع به سمت خارج در بدن فرد است. هرچه حرارت مزاج بیشتر باشد، غضب و خشم فرد هم قوی‌تر است و دفعات آن هم مکرر خواهد بود.
به عکس واکنش خوف و ترس، هرچه در فردی بیشتر و دفعات وقوع آن زیادتر باشد، نشانهای از غلبه سردی و برودت مزاج است.
هم چنین کسالت و تنبلی و سکون زیاد نشانه سردی مزاج است.
ثبات انفعالات به عنوان مثال ثبات رأی و عدم تغییر و تنوع نشانهای از خشکی مزاج است
در حالی که تنوع دوستی و تغییردادن تصمیم و نماندن در یک حالت یا وضعیت نشان‌دهنده رطوبت و تری مزاج است.
پرحرفی و سریع سخن گفتن با کلمات پی در پی و متصل به هم بر گرمی مزاج دلالت دارد و حرارت مزاج عاملی است که فرد اعمال و افعالش را به سرعت انجام می‌دهد. برعکس، کم حرفی و همراه با تأنی سخن گفتن به گونه‌‌ای که فرد آرام و شمرده شمرده کلمات را بیان کند و با آرامش به سخن دیگری گوش فرا دهد، دلالت بر سردی و برودت مزاج دارد.
«قحه» صفتی متضاد حیا است و به حالتی می‌گویند که شخص، معاشرت با افراد فاسد را برای خود مایه مباهات می‌داند و از کارهای زشت نه تنها ابایی نداشته باشد بلکه باعث افتخار خود هم بداند. فردی که به این صفت رذیله مبتلاست از تمجید اعمال نیک و افراد نیکوصفت احساس حقارت می‌کند. عامل این ویژگی می‌تواند حرارت مزاج فرد باشد.
«حدت» حالتی است که به وسیله آن قوت غضب در فرد به وجود می‌آید که بین مردم به تندمزاجی معروف است. در این حالت فرد در گفتار و کردار خود در اثر کوچکترین موردی که پیش آید، عصبانی می‌شود و با شدت با مسئله برخورد می‌کند. در حدت حرارت مزاج به حدی زیاد است که سبب بروز واکنش تند از سوی فرد می‌گردد.
«طیش» صفتی متضاد وقار است و به معنی حالتی است که فرد در آن بسرعت برانگیخته می‌شود؛ نوعی سبک عقلی است که بر مزاج جبلی گرم دلالت دارد.
«جرأت یا شجاعت» حالتی است که در اثر آن انسان خود را قادر به حل و رفع هر چیزی می‌داند که از آن اکراه دارد که به سبب وجود حرارت و قوت قلب اوست.
«تهور» حالت افراطی شجاعت است. شخص متهور در حالتی که احتمال خطر زیادی هم وجود دارد، میدان را خالی نمی‌کند. در این حالت فرد بسیار خطر پذیر است که نشانهای از مزاج گرم است.
ویژگی اخلاقی «جبن» که ضد شجاعت است و به معنای ترس و بی‌ارادگی و سستی است بر سردی مزاج جبلی دلالت دارد.
«حیا» صفتی ضد وقاحت است که سبب می‌شود فرد نسبت به واکنش‌ها بردبار باشد و در رفتارهای خود به دور از هتاکی و به اصطلاح سنگین باشد. فرد باحیا نسبت به اعمال و رفتار زشت، خویشتن دار است و هرگز سخن زشتی به زبان نمی‌آورد. این صفت از توابع سکون است و بر مزاج سرشتی سرد دلالت دارد.
«وقار» صفتی ضد طیش است و لازمه‌‌اش عقل، تأنی و عدم رفتار خفت بار است و نشانهای از مزاج جبلی سرد می‌باشد».
۱
حکیم عقیلی خراسانی در جای دیگر برای هر یک از چهار مزاج، ویژگی‌های جسمانی و اخلاقی ذکر کرده است و می‌گوید:
«دموی مزاج از نظر جسمانی خوش آب و رنگ و به ظاهر قوی بنیه و از نظر اخلاقی خوشبین و خوشگذران، جدی و سبکسر و سطحی است.
صفراوی مزاج از نظر جسمانی باریک اندام و زردرنگ و از نظر اخلاقی باحرارت، خشن، زودخشم، جاه طلب و ثابت قدم است.
بلغمی مزاج از نظر ظاهری قطور و کم بنیه و از نظر اخلاقی خوش مشرب، خونسرد، سست عنصر و کند ذهن است.
سوداوی مزاج از نظر ظاهری سیه چهره و باریک اندام و از نظر اخلاقی مضطرب، ناراضی و بدبین است».
۲
حکیم بهاءالدوله رازی در کتاب «خلاصه التجارب» در مورد ویژگی اخلاقی مزاج‌ها بیان می‌کند:
«کثرت غضب از گرمی مزاج،
بلادت و وقار از سردی مزاج،
ثبات نیات و تحفظ و قساوت از خشکی مزاج،
رقت و الفت از تری مزاج،
شجاعت و مروت از گرم و تری مزاج،
بخل و حقد و حسد و بیقراری از گرمی و خشکی مزاج،
بلاهت و خمود و کاهلی از سردی و تری مزاج و سوءظن و نفرت از سردی و خشکی مزاج است».
ادامه دارد..
—————————–
۱٫ عقیلی خراسانی، خلاصه الحکمه، ج١.
۲٫ همان، ج٣، ص٣٣۵.
کیفیت غالب حالات روانی یا ویژگی‌های اخلاقی
گرم: جرأت، تندخویی و خشم، پرحرف، وقاحت، حدت، طیش؛
سرد: خوف و ترس، کم حرف، حیا، وقار، بلادت؛
مرطوب: متنوع الرأی، رقت و الفت؛
خشک: ثبات رأی، قساوت؛
گرمی و خشکی: فعال و پر انرژی عصبی و پرخاشگر، بخل، حقد، حسد، بیقراری، باحرارت، خشن، زود خشم، جاه طلب، ثابت قدم؛
گرمی و تری: شجاع و مدیر رفتارهای مخاطره آمیز، شجاعت، خوشبین و خوشگذران،جدی، سبکسر، سطحی؛
سردی و تری: صبور و باحوصله کند و تنبل، بلاهت و خمود و کاهلی، خوش مشرب، خونسرد، سست عنصر، کندذهن؛
سردی و خشکی: دقیق و منظم بدبین و منزوی، سوء ظن، نفرت، اضطراب، نارضایتی۱
———————————————
رک: حکیم بهاءالدوله رازی در کتاب خلاصه التجارب.
نوشته تأثیر مزاج در خلقیات و روحیات اولین بار در مجله طب اسلامی پدیدار شد.
