اخلاق پژوهش در اسلام

شکی نیست که تحقیق و پژوهش علمی در اسلام اهمیت بسیار فراوانی دارد و پرواضح است که افکار، اندیشه‌ها و آثار محققان و پژوهشگران هر جامعه زیر ساخت‌های علمی آن جامعه را تشکیل داده، بناهای علمی و نتایج عملی و تجربی فراوانی به همراه دارد. از این رو، اگر محققان و پژوهشگران ارزش‌های خوب و پسندیده اخلاقی را با مسائل پژوهشی خود همراه کنند؛ زیر ساخت‌های علمی جامعه اثرات و نتایج مثبت و همیشگی خواهند داشت و اگر خدای ناکرده با امور غیر ارزشی و غیر اخلاقی همراه شوند؛ نتایج منفی و ناپسند به دنبال خواهند داشت؛ به همین جهت در این یادداشت به برخی از آموزه‌های اخلاقی اسلام درباره پژوهش اشاره می‌شود.

۱٫ انگیزه الهی

نخستین مساله‌ای که شایسته و بایسته است پژوهشگران به آن توجه کنند این است که نیت و انگیزه خود را برای خدا خالص کنند و به خاطر جلب رضای خدا و تقرب به درگاه او تحقیق و پژوهشی انجام دهند.
زیرا می‌دانیم که بر اساس نظام اخلاقی اسلام، نیت و انگیزه، به اندازه عمل و بلکه بیشتر از آن اهمیت دارد و به همین دلیل پیامبر اکرم (ص) فرمود: نیت مومن بهتر از عمل اوست (بحارالانوار ج ۷۰ ص ۱۸۶) و در جای دیگر فرمود: ارزش اعمال بستگی به نیت ها دارد و بهره هر کس از عملش مطابق نیت اوست، کسی که به خاطر خدا و پیامبر هجرت کند هجرت به سوی خدا و پیامبر کرده است و کسی که به خاطر رسیدن به مال دنیا یا به دست آوردن همسری هجرت کند بهره‌اش همان چیزی است که به سوی آن هجرت کرده است. (مستدرک الوسائل ج ۱ ص ۹۰)
ماهیت هر عملی با توجه به نیتی که فرد در انجام آن داشته مشخص می‌شود، زیرا اعمال ما، تنها جنبه ظاهری و دنیوی ندارند بلکه متشکل از ظاهر و باطن هستند، به همین جهت، برای ارزش‌گذاری کاری، تنها ظاهرِ خوب کفایت نمی‌کند بلکه باید باطن آن کار و شخص انجام دهنده آن نیز خوب و پسندیده باشد. به بیان روشن‌تر در دیدگاه اسلام تنها عملی ماندگار و ابدی خواهد شد که با انگیزه الهی و پیروی از او انجام شود لذا برای اینکه تحقیق و پژوهش ما حقیقتا ارزشمند گردد و ما را به سعادت و کمال حقیقی رهنمون سازد نیازمند همراهی با انگیزه الهی و اخلاص در عمل است.
همچنین اگر قصد و نیت الهی و اخروی همراه تحقیق و پژوهش باشد، اجر و پاداش آن، مضاعف خواهد شد.
امام علی علیه‌السلام فرمود: عطایای الهی به اندازه نیت انسان است. (نهج‌البلاغه / نامه ۳۱)
ذکر این نکته ضروری است که اگر تحقیق و پژوهش به انگیزه دیگری مانند انگیزه‌های ثروت، قدرت و مانند آن صورت پذیرد هر چند ممکن است مدتی دنیای ما و دیگران را آباد کند اما چون در راستای زندگی حقیقی ما نیست فاقد ارزش حقیقی همه جانبه خواهد بود و سود معنوی برای پژوهشگر نخواهد داشت.

۲٫ توکل

از آموزه‌های اخلاقی اسلام، فضیلت توکل است که بر محققین و پژوهشگران شایسته و بایسته است در همه امور زندگی خود از جمله در تحقیقات و پژوهش‌های علمی، بر خدا توکل کنند.
توکّل از مادّه وکالت و به معناى سپردن کارها به خدا و اعتماد به لطف اوست و پرواضح است که به معناى دست کشیدن از تلاش و کوشش نیست بلکه انسان تا آنجا که در توان دارد باید تلاش کند و منزلگاه‌ها را یکى بعد از دیگرى با تمام توان بپیماید، امّا آنچه از توان او بیرون است به خدا واگذارد و از الطاف جلیّه و خفیّه او مدد بطلبد.
امام علی (ع) فرمود: کسى که بر خدا توکّل کند مشکلات در برابر او خاضع، و اسباب براى او سهل و آسان مى‏گردد. (غررالحکم حدیث ۹۰۲۸)
و نیز فرمود: کسى که توکّل بر خدا کند شبهات براى او روشن مى‏شود. (غرر الحکم حدیث ۸۹۸۵)

۳٫ احترام به پژوهشگران سابق

پژوهش‌های نو و جدید ـ در حقیقت ـ نتیجه و محصول زحمات و پژوهش‌های پیشینان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران و محققان در هر دوره‌ای با بهره‌گیری از یافته‌ها و پژوهش‌های محققان گذشته می‌کوشند تا کاروان علم و دانش و اندیشه را پیش ببرند و افق‌های جدیدتری به روی خود و بشریت بگشایند. به همین جهت بر هر محقق و پژوهشگر شایسته و بایسته اخلاقی است که از دانشمندان و علمای گذشته به نیکی یاد کرده و زحمات و تلاش‌های آنها را فراموش نکند و به تعبیر دیگر مراتب اساتید را مراعات نماید؛ زیرا دانشمندان و محققان اسبق، اساتیدِ پژوهشگران سابق بودند و پژوهشگران سابق نیز اساتید و راهنمایانِ اندیشوران امروز .
پیامبر اکرم (ص) فرمود: هرکس عالم و دانشمندی را گرامی بدارد مرا گرامی داشته و هر کس مرا گرامی بدارد خدا را گرامی داشته است… (جامع الاخبار ص ۳۹)

۴٫ شهامت و شجاعت در پژوهش

محقق و پژوهشگر باید در انجام پژوهش و تحقیقات علمی با شهامت و شجاعت قدم برداشته و نباید به دلیل ترس از ناتوانی یا ترس از مشکلات احتمالی یا امکانات کم و …. از انجام کارهای بزرگ خودداری کند. این مساله تا جایی مهم و اساسی است که از مشورت با شخص ترسو نهی شده است. امام علی (ع) فرمود: هرگز با انسان ترسو مشورت نکن چرا که تو را از کارهاى مهم باز مى‏دارد، و موضوعات کوچک را در نظر تو بزرگ جلوه مى‏دهد. (غرر الحکم حدیث ۱۰۳۴۹)
از طرفی دیگر پژوهشگر باید شجاعانه دنبال حق و حقیقت باشد و بعد از رسیدن به نتیجه ـ به خاطر اینکه ممکن است بسیاری از افراد آن را نپذیرند ـ از مطرح کردن آن نهراسیده و با شجاعت و شهامت از نظریه خود دفاع کند.
امام علی (ع) فرمود: شجاعت زینت است و ترس عیب است. (شرح غرر الحکم ج ۷ ص ۱۷۱)

۵٫ امانت‌داری

امانت‌داری در پژوهش و تألیف، رکن مهمی از حیات علمی و تحقیقی یک جامعه است. هر پژوهشگری اخلاقاً موظف است منبع و مدرک هر مطلبی را که نقل کرده ذکر کند.
همچنین امانت‌داری در تحقیق و پژوهش اقتضا می‌کند که در نقل‌‌قول‌ها و یا در استنادها به سخن دیگران از قطعه کردن مطالب ـ که مخل مراد کامل آن نقل است ـ پرهیز شود.
امام صادق (ع) فرمود: خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نکرد، مگر این که راست گویى و اداء امانت نسبت به نیکوکار و بدکار جزو تعلیمات او بود. (کافی ج ۲ ص ۱۰۴)
همچنین فرمود: نگاه به رکوع و سجود طولانى افراد نکنید (و تنها آن را نشانه دیانت آنها ندانید) چرا که این چیزى است که ممکن است به آن، عادت کرده باشد، و هرگاه آن را ترک کند، نگران مى‏شود ولى نگاه به راست‌گویى و امانت‌داری آنها کنید. (کافی ج ۲ ص ۱۰۵)

۶٫ روحیه حقیقت جویی در پژوهش

شایسته و بایسته است پژوهشگر همواره روحیه حقیقت جویی و حقیقت‌طلبی داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در کشف حقیقت صرف کند. زیرا حق و حقیقت است که باقی خواهد ماند.

۷٫ پرهیز از کتمان حق

یکی از مهم‌ترین مسائلی که پژوهشگران باید به آن توجه کنند این است که نباید حقایق و مسائل واقعی را که نیاز جامعه است کتمان کنند.
پیامبر اسلام (ص) فرمود: هر گاه از دانشمندى چیزى را که مى‏داند سؤال کنند و او کتمان نماید روز قیامت افسارى از آتش بر دهان او مى‏زنند (بحارالانوار ج ۵۷ ص ۳۰۱)
در حدیث دیگرى از امیر مؤمنان على (ع) پرسیدند: بدترین خلق خدا بعد از ابلیس و فرعون … کیست؟
امام در پاسخ فرمود: دانشمندان فاسدند که باطل را اظهار و حق را کتمان مى‏کنند و همان‌ها هستند که خداوند بزرگ درباره آنها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنت‏کنندگان بر آنها خواهد بود. (بحار الانوار ج ۲ ص ۸۸)

۸٫ پژوهش گروهی و استفاده از مشاوران

از اخلاق پژوهش این است که تحقیقات علمی تا جایی که امکان دارد به صورت گروهی انجام گردد. زیرا از هر جهت مفیدتر از کارهای فردی و شخصی است، به عبارت دیگر پژوهشهای فردی هر چند در جای خود مفید و ارزنده است اما اتقان پژوهشهای گروهی قابل مقایسه با پژوهش‌های فردی نیست. اهمیت مشورت تا حدی است که رسول گرامی اسلام (ص) – که صاحب علم لدنی بود – با اصحاب خود مشورت می‌کرد.
امیر مؤمنان علی (ع) فرمود: بهترین آرا و اندیشه‌ها از آن کسی است که از مشورت با دیگران خود را بی‌نیاز نبیند. (غرر الحکم و دررالکلم، ج۱ حدیث ۳۳۰)
امام حسن (ع) فرمود: هیچ جمعیّتى در کار خود با یکدیگر مشورت نکردند مگر این که به خیر و صلاح خویش رهنمون شدند. (تحف العقول ص ۱۶۴)
به قول مولانا:
این خردها چون مصابیح انور است / بیست مصباح از یکی روشنتر است
پرواضح است که کار و پژوهش گروهی از مصادیق مشورت و کمک گیری از یکدیگر است و همه فوائد مشورت کردن را به همراه خود دارد.

۹٫ پرهیز از شهرت‌طلبی و دنیا خواهی و تمایلات نفسانی

برای پژوهشگر و محقق شایسته و بایسته است که در تحقیقات علمی خود از شهرت‌زدگی و دنیا طلبی بپرهیزد. زیرا این امور موجب دور شدن انسان از حقیقت و سعادت ابدی می‌شود.
قرآن کریم نکته بسیار مهمی را گوشزد می کند و می فرماید: “مَن کاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوهَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهََا نُوَفّ‏ِ إِلَیهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُون أُوْلَئکَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَُمْ فىِ الاَْخِرَهِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُون ” (هود/۱۵و۱۶)
کسانى که زندگى دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمالشان را در همین دنیا بطور کامل به آنها مى‏دهیم و چیزى کم و کاست از آنها نخواهد شد. (ولى) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمى) نخواهند داشت و آنچه را در دنیا (براى غیر خدا) انجام دادند، بر باد مى‏رود و آنچه را عمل مى‏کردند، باطل و بى‏اثر مى‏شود.
ذکر این نکته ضروری است که هر کاری اگر به خاطر و هدف هوای نفس و دنیا باشد مذموم است، حتی اگر نماز، روزه و احسان نیز به خاطر هوای نفس و دنیا باشد مذموم و باطل است اما اگر آن کار برای امور اخروی یا برای برپایی احکام دین و یا امور دنیوی که منافاتی با امور معنوی و اخروی ندارد، باشد نه تنها ناپسند نیست بلکه پسندیده و ممدوح نیز می‌باشد و گاهی در برخی از موارد لازم و واجب نیز خواهد بود. لذا باید به دنیا به دیده وسیله بنگریم و آن را مزرعه آخرت بدانیم و به هیچ عنوان، دنیا را برای دنیا و لذت های زودگذر آن نخواهیم چرا که آخرتی در پیش داریم و باید آماده سفر گردیم.
چیست دنیا از خدا غافل شدن / نی طلا و نقره و فرزند و زن

۱۰٫ پرهیز از شتاب زدگی

از آفات بزرگ پژوهش‌های علمی، شتاب‌زدگی و عجله بی‌مورد است. زیرا کمترین آفت عجله این است که مانع درک صحیح موضوع یا مساله می‌شود به همین جهت پژوهشگران از لحاظ اخلاقی شایسته است از شتاب و عجله دوری کنند.
پیامبر اعظم (ص) فرمود: از عجله بپرهیز؛ زیرا هرگاه عجله کنى نصیب و بهره خود را از دست خواهى داد. (مجموعه ورام ص ۲۵۵)
امیرالمومنین (ع) فرمود: لغزش‏هاى انسان با عجله افزایش مى‏یابد. (غرر الحکم حدیث ۹۹۴۰)

۱۱٫ پرهیز از دخالت دادن خواسته‌های شخصی و گروهی

پژوهشگر نباید خواسته‌های شخصی یا گروهی و … خود را به عنوان پیش فرض تحقیق و پژوهش خود قرار دهد، لذا نیکو و بایسته است که اصل بی طرفی را ـ تا حد امکان ـ در تحقیقات خود مورد توجه قرار دهد.
محقق و پژوهشگر راستین کسی است که خود را تابع نتیجه تحقیق خود بداند نه آنکه حاصل تحقیق خود را تابع امیال خود گرداند.
از همین جاست که تفسیر به رای در مورد قرآن کریم به شدت نهی شده است. یکی از معانی تفسیر به رأی این است که شخصی بخواهد باورها و پیش‌فرض‌های قبلی خود را بر قرآن تحمیل کند و از قرآن برای مطالب خود دلیل بیابد به عبارت دیگر شخص در حقیقت نمی خواهد مراد خداوند و منظور قرآن را دریابد بلکه می‌خواهد مراد و منظور خود را بوسیله قرآن به اثبات برساند.

۱۲٫ پرهیز از سرقت علمی

یکی از نکات ناشایست اخلاقی در باب اخلاق پژوهش، بحث سرقت علمی است. محققِ با اخلاق هیچگاه مطالب دیگران را به اسم خود منتشر نمی‌کند و حقوق فکری و معنوی افراد دیگر را محترم می‌شمارد.

۱۳٫ رعایت اولویت‌ها

از دیگر امور اخلاقی برای پژوهشگران این است که اولویت‌ها و نیازهای خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسائل مهمتر، اساسی‌تر بیشتر اهمیت دهند. زیرا مسئولیت‌ها، وظایف دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، و … پژوهشگران به اندازه‌ای زیاد است که دیگر امکان رسیدن به مسائل غیر ضروری نیست و گزراندن عمر به مسائل غیر ضروری و انجام ندادن کارهای مهم و ضروری تر باعث خسران و ضررهای غیر قابل جبران فردی و اجتماعی است.
امام علی (ع) می‌فرماید: علم و دانش بیشتر از آن است که بتوانی همه آن را بیاموزی و بر آن احاطه پیدا کنی؛ پس باید از هر دانشی بهترین‌های آن را برگزینی. (غرر الحکم، حدیث ۲۱۹۸)

۱۴٫ تواضع و فروتنی

از دیگر آموزه‌های مهم اخلاقی فضیلت تواضع است. پژوهشگران و محققان نیز شایسته است خود را با این صفت، آراسته کرده و از تکبر و فخرفروشی به شدت بپرهیزند.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: تواضع جز بزرگى بر انسان نمى‏افزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد. (کنزل العمال ح ۵۷۱۹)
امیرالمومنین (ع) فرمود: ثمره و نتیجه تواضع، محبّت است و ثمره و نتیجه تکبّر، دشنام و ناسزاگویى مردم است. (غرر الحکم حدیث ۴۶۱۳)
حضرت مسیح (ع) فرمود: به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد مى‏شود نه با تکبّر، همان‌گونه که زراعت در زمین نرم و هموار مى‏روید نه بر روى کوه. (بحارالانوار ج ۲ ص ۶۲)

۱۵٫ کنار نهادن حب‌ها و بغض‌ها

محقق و پژوهشگر باید از حب‌ها و بغض‌های شخصی و گروهی، خود را برهاند تا در تحقیقات علمی، از رسیدن به حقیقت باز نماند. زیرا شرط اصلی درک حقیقت یک گفتار یا رفتار و یا مساله‌ای نداشتن حب و بغض است، به عبارتی دیگر دوستی‌ها و دشمنی‌ها می‌تواند نگاه‌ها را تغییر داده و اندیشه ها را از مسیر اصلی منحرف کند. از قدیم گفته‌اند:

اگر بر دیده مجنون نشینی / به غیر از خوبی لیلی نبینی
سعدی نیز گفته است:
کسی به دیده انکار اگر نگاه کند / نشان صورت یوسف دهد به ناخوبی
وگر به چشم ارادت نگه کنی در دیو / فرشته ایت نماید به چشم کروبی

۱۶٫ فهم کامل سپس نقد اندیشه

یکی از مهم‌ترین و حساسترین مسائل اخلاق پژوهش و نقد این است که محقق و پژوهشگرِ ناقد که در پی درستی و نادرستی یک اندیشه و نظریه است؛ نخستین و مهمترین شرط آن، این است که آن سخن و مطلب را به درستی فهمیده باشد. زیرا نقد بدون فهم دقیق مطلب، در حقیقت نقد ذهنیات خود ناقد است نه نقد آن مطلب یا مساله. (دقت شود)
بنابراین بر هیچ کس از لحاظ اخلاقی شایسته نیست پیش از فهم درست و دقیق یک نظریه و مدعا ـ به صرف تصوری مبهم ، ضعیف یا احتمالی ـ به نقد آن بپردازد.
به جرأت می‌توان گفت اگر این آموزه در میان محققان و پژوهشگران جوامع بشری مراعات گردد بسیاری از نقدها و انتقادها از بین می رود.

۱۷٫ روحیه انتقاد پذیری

شایسته و بایسته اخلاقی است که پژوهشگران روحیه انتقاد پذیری داشته باشند و اگر منتقدی حرف حق و مطلب صحیحی را تذکر داد آن را با کمال افتخار بپذیرند و از منتقد خود تشکر و قدردانی کنند.
چنانکه صادق آل محمد (ص) فرمود: محبوب‌ترین برادرانم کسی است که عیب‌هایم را برایم گوشزد کند. (بحار الانوار ج ۷۱ ص ۲۸۲)

————
* حجت‌الاسلام وحید واحدجوان