امام رضا علیه السلام:
مؤمن، مؤمن واقعى نیست، مگر آنکه سه خصلت در او باشد: سنتى از پروردگارش و سنتى از پیامبرش و سنتى از امامش. اما سنت پروردگارش، پوشاندن راز خود است، اما سنت پیغمبرش، مدارا و نرم رفتارى با مردم است، اما سنت امامش صبر کردن در زمان تنگدستى و پریشان حالى است.
ابوالحسن علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) هشتمین امام شیعه اثنی عشری (۱۴۸–۲۰۳ه.ق.)، کنیه آن حضرت، ابوالحسن و مشهورترین لقبش، «رضا» است و بیست سال مقام امامت را بر عهده داشت. امام رضا(ع) در شهر مدینه به دنیا آمد و در طوس به شهادت رسید. مأمون عباسی او را به اجبار به خراسان آورد و به اکراه، ولیعهد خویش کرد. جلسات مناظره‌ای که مأمون عباسی میان وی و بزرگان دیگر ادیان و مذاهب تشکیل می‌داد، معروف است. مرقد آن حضرت هم اکنون در شهر مشهد قرار دارد و سالانه زیارتگاه میلیون‌ها مسلمان از کشورهای مختلف است.
وجود مقدس امام رضا علیه‌السلام در سال شهادت جد بزرگوار خود امام صادق علیه‌السلام به دنیا آمد. ایشان در دامن پرمهر و محبت پدر و مادر پاک دامن خود، مراحل رشد و شکوفایی جسمی و روحی را پشت سر گذاشت. امام رضا علیه‌السلام مدت ۳۵ سال از امامت پدر بزرگوار خود را درک کرد و از محضر نورانی حضرتش بهره‌مند شد. آن حضرت از ۳۵ سالگی امامت امت اسلامی را به عهده گرفت و در ۵۵ سالگی به شهادت رسید.
نسب, کنیه و القاب
نسب امام رضا(ع) چنین است: ابن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب. شیخ صدوق درباره مادر آن حضرت نوشته است: کنیزی بود به نام «تکتم» و این نام زمانی بر وی گذاشته شد که امام کاظم(ع) مالک وی شد. چون امام رضا به دنیا آمد، امام کاظم(ع) «تکتم» را طاهره نامید. صدوق می‌گوید: عده‌ای روایت کرده‌اند که نام مادر امام رضا(ع) سَکَن نوبیه، بوده است و همچنین اروی، نجمه، سمانه، نیز نامیده شده است و کنیه‌اش ام البنین است.لغت نامه دهخدا می‌نویسد: «مادرش کنیزی پاک و پرهیزگار بود به نام نجمه که حمیده مادر امام موسی کاظم وی را خرید و به پسرش بخشید و بعد از ولادت حضرت رضا او را طاهره نامید.» گفته شده است که مادر امام رضا(ع) از اهالی نوبه بوده است.
کنیه امام رضا(ع)، ابوالحسن و بنابر برخی منابع، صابر، رضی، و وفی از القاب آن حضرت و مشهورترین لقبش رضا است.
ولادت و درگذشت
زادروزش را پنجشنبه یا جمعه ۱۱ ذی الحجه، یا ذی القعده، یا ربیع الاول سال ۱۴۸ یا ۱۵۳ه.ق. نقل کرده‌اند. کلینی سال تولدش را ۱۴۸ه.ق. نقل می‌کند. نظر بیشتر علماء و مورخین نیز همین است.
شهادتش را جمعه یا دوشنبه آخر ماه صفر، یا ۱۷ صفر، یا ۲۱ رمضان، یا ۱۸ جمادی الاولی، یا ۲۳ ذی القعده، یا آخر آن، در سال ۲۰۲، یا ۲۰۳، یا ۲۰۶ نقل کرده‌اند. کلینی، وفاتش را در ماه صفر سال ۲۰۳ه.ق. در سن ۵۵ سالگی ذکر می‌کند. طبق نظر بیشتر علماء و مورخین سال وفات حضرت، ۲۰۳ه.ق. بوده است. طبرسی روز وفات را در آخر ماه صفر نقل می‌کند.
در سن حضرت نیز با توجه به اختلاف در تاریخ ولادت و وفات، اختلاف پیش آمده است که از ۴۷ تا ۵۷ سال گفته شده است. طبق قول اکثریت مذکور در مورد ولادت و وفات، سن وی ۵۵ سال بوده است.
همسران و فرزندان
وی همسری به نام سبیکه داشت که گفته شده است از خاندان ماریه همسر پیامبر(ص)، بوده است. علاوه بر سبیکه، در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا(ع) ذکر شده است: مأمون به امام رضا(ع) پیشنهاد داد که با دخترش «ام حبیب» ازدواج کند و امام نیز پذیرفت. طبری این ازدواج را در حوادث سال ۲۰۲ق یاد می‌کند. گفته‌اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر با امام رضا و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه هایش بوده است. یافعی نام دختر مأمون را «ام حبیبه» می‌داند که مأمون او را به عقد امام رضا در می‌آورد. سیوطی نیز، از تزویج دختر مأمون با امام رضا(ع) یاد می‌کند ولی اسم دختر مأمون را ذکر نمی‌کند.
فرزندان: در شماره و اسامی فرزندان وی اختلاف است، گروهی آنها را پنج پسر و یک دختر نوشته‌اند، به نام های محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه. سبط بن جوزی برای وی چهار پسر به نام های محمد (ابوجعفر ثانی)، جعفر، ابومحمد حسن، ابراهیم، و یک دختر، بدون ذکر اسم، یاد می‌کند. گفته شده است که فرزندی از آن حضرت که دو سال یا کمتر داشته در قزوین مدفون شده است که همان امامزاده حسین کنونی در قزوین است و امام در سال ۱۹۳ به این شهر مسافرتی داشته است. مفید، فرزندی را غیر از محمد بن علی برای وی نمی‌شناسد. ابن شهرآشوب و طبرسی، نیز بر همین عقیده‌اند. برخی از دختری به نام فاطمه برای وی سخن گفته‌اند.
موقعیت امام در مدینه
امام رضا علیه‌السلام ، هفده سال از امامت بیست ساله خود را در شهر مدینه و در کنار اهل بیت خود سپری، و از آنجا امت اسلامی را رهبری و هدایت کرد. حضرت، شاگردان پدر را به دور خود جمع کرده، به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جد بزرگوارش امام صادق علیه‌السلام پرداخت و در این راستا، گام‌های استواری برداشت. موقعیت امام رضا علیه‌السلام در مدینه، همه دانشمندان و شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی حجاز را تحت الشعاع قرار داده بود. ایشان در تمام شئون مادی و معنوی، پناهگاه و مرجعی برای مردم به شمار می‌آمد. وجود مقدس امام رضا علیه‌السلام خود در این باره به مأمون فرمود: «اینکه من در اینجا ولیعهد شده‌ام، از نظرم هیچ بر موقعیتم نیفزوده است؛ زیرا من در مدینه، در جایگاهی بودم که نامه‌ام به مشرق و مغرب حکومت اسلامی می‌رفت. در آنجا هیچ کس عزیزتر از من بود و هر کس حاجتی داشت، آن را از من می‌طلبید و من هم تا حد توان نیازهای نیازمندان را تأمین می‌کردم».
امامت
مدت امامت او پس از پدرش ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که همزمان بود با ادامه خلافت هارون الرشید، محمد امین (سه سال و ۲۵ روز)، ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله (۱۴ روز)، باز محمد امین (یکسال و هفت ماه)، مأمون (۲۰ سال که ۵ سال آخر عمر امام (از ۱۹۸ تا ۲۰۳) مصادف با حکومت مأمون بود).
سفر به خراسان
گفته شده است که هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ه.ق. واقع شد. نویسنده کتاب «حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع) »، می‌گوید: امام رضا(ع) تا سال ۲۰۱ در مدینه بود و در رمضان آن سال وارد مرو شد.
در تاریخ یعقوبی آمده است که مأمون، امام رضا علیه‌السلام را از مدینه به خراسان آورد و فرستاده وی جهت آوردن حضرت به خراسان، رجاء بن ابی ضحاک خویشاوند فضل به سهل بود. آن بزرگوار را از راه بصره آوردند تا به مرو رسید. مسیری که مأمون برای سفر امام رضا به مرو انتخاب کرد یک مسیر مشخصی بود که حضرت از مراکز شیعه نشین عبور نکند، زیرا از خودشان می‌ترسیدند. دستور داد که حضرت را از طریق کوفه نیاورند، از طریق بصره و خوزستان و فارس بیاورند به نیشابور. مسیر حرکت طبق کتاب اطلس شیعه چنین بوده است: مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو.
مهم‌ترین و مستندترین حادثه این مسیر، در نیشابور اتفاق افتاد که امام رضا(ع) در آنجا حدیث معروف به سلسله الذهب را ایراد کرد.
شیخ مفید می‌گوید: مأمون گروهی از خاندان ابوطالب را از مدینه فراخواند که از جمله آنها امام رضا علیه‌السلام بود. وی برخلاف یعقوبی، فرستاده مأمون را جلودی معرفی می‌کند و می‌گوید آنها را از مسیر بصره به نزد مأمون آوردند. وی آنها را در خانه‌ای جای داد و امام رضا را در خانه‌ای دیگر و او را اکرام کرد و بزرگ داشت.
امام رضا علیه‌السلام و امین
با درگذشت هارون‌الرشید در سال ۱۹۳ قمری در شهر طوس، فرزندش امین به خلافت رسید و به مدت پنج سال زمام امور کشورهای اسلامی را به دست گرفت. در این دوران، برخوردی میان امام رضا علیه‌السلام و مأموران عباسی صورت نگرفته است؛ زیرا دستگاه خلافت عباسی، گرفتار اختلاف‌های داخلی و نبردهای امین و مأمون عباسی بر سر خلافت بود و فرصتی برای آزار و اذیت علویان به ویژه امام رضا علیه‌السلام نداشت. امام، در فاصله سال‌های ۱۹۳ تا ۱۹۸ قمری که مصادف با حکومت امین بود، از آزادی نسبی برخوردار بود و توانست با استفاده از این فرصت، کارهای ناتمام پدران بزرگوار خود را سر و سامان داده، خدمات علمی و فرهنگی زیادی به امت اسلامی عرضه کند.
اصحاب
برخی از نویسندگان ۳۶۷ تن را در شمار اصحاب و راویان حدیث امام رضا(ع) ذکر می‌کند.
برخی از اصحاب حضرت عبارتند از:
یونس بن عبدالرحمن
موفق (خادم امام رضا)
علی بن مهزیار اهوازی
صفوان بن یحیی
محمد بن سنان
زکریا بن آدم
ریان بن صلت
دعبل بن علی
