یاد خدا

معنای ذکر

ذکر» در لغت به معنای «یاد کردن» است، خواه با زبان باشد یا با قلب با هردو، خواه بعد از نسیان باشد یا در ادامه ذکر. و نیز «ذکر» به معنای «حفظ شیء» است و خلاف نسیان می باشد.
به بیان دیگر، «ذکر» عبارتست از اینکه آدمی نیروی ادراک خود را متوجه یاد شده کند، یا اینکه نام او را ببرد و یا صفات او را به زبان جاری کند و مصداق مهمتر اینکه در قلب به یاد او باشد.
طبق این معنا ذکر معنای عامی دارد که هر چیزی را شامل می شود، اما آنچه خداوند در قرآن کریم به آن امر فرموده، «ذکر خداوند» و «یادآوری نعمت های الهی» می باشد که در سایه آن انسان غبار غفلت و دوری را از قلب خود بزداید و برجان و روح خسته خویش، با باران یاد الهی گلهای طاعت و بندگی را برویاند.

ذکر حیوانات

حدیث است که اگر حیوانات ذکر نگویند، اسیر دام صیاد می‌شوند. این صداهایی که از حیوانات می‌شنویم، ذکرهایی است که توسط آنان بیان می‌شد. حتی درخت و بیابان و کوه و دشت هم ذکر می‌گویند. باید دانست قرآن کریم علاوه بر ذکر زبانی، ذکر قلبی و یاد درونی را می‌ستاید. ذکر و فکر، همراه یکدیگر ارزش است. متأسفانه کسانی که ذکر می‌گویند، ولی اهل فکر نیستند و کسانی اهل فکر هستند ولی اهل ذکر نیستند! ذکر یکی از نمونه‌های روشن عبادت است و ذکر خدا و نعمت‌های او، زمینه شکر و سپاس است، چنان که غفلت از یاد خدا، مایه کفران است.

اثرات ذکر

اثرات زیادی برای ذاکر است، از جمله؛ باعث توکل، معرفت، شکر، توجه دائمی به خداوند و جلوگیری از لغزش و گناه، محبت نسبت به قلب هستی یعنی خداوند، امید و رجاء و… می‌شود. ذکر مقام انسان را تا جایی بالا می‌برد که می‌فرماید: تو یاد من باش، تا من هم یاد تو باشم.

یاد خدا

درباره دوام یاد خدا گفتنی است: یاد خدای منحصر در ذکر اصطلاحی و یا آوردن مفهوم خدا در ذهن و تفکر در وجود او، خلاصه نمی شود. مقصود اصلی از یاد خداوند این است که انسان در ظرف بندگی خالق هستی واقع شود ، تا زمانی که انسان احساس می کند که در حال اطاعت پروردگار است ، به یاد او است و به محض اینکه وارد منطقه گناه می شود ، از جرگه بندگی خارج می گردد و دچار خدا فراموشی می شود.
قرآن شریف با وجود این که مؤمنان را به یاد خداوند دستور می دهد (احزاب، آیه ۴۱) ولی این کار را در ذکر زبانی خلاصه نمی کند بلکه موارد بسیاری را می شمارد که هر یک نمونه روشنی از یاد خداوند محسوب می شود. این موارد عبارت است از:
۱٫ به پا داشتن نمازهای واجب و مستحب (طه، آیه ۱۴) .
۲٫ به یاد آوردن آفرینش انسان. قرآن مردم را دعوت می کند که خلقت ابتدایی خود را یاد کنند و به یاد آورند که از نطفه ای خرد خلق شده اند و به واسطه این یاد، که جلوه ای از قدرت و علم خداوند است، از تکبر و غرور خود بکاهند (مریم، آیه ۶۷ – واقعه، آیه ۶۳).
۳٫ توجه به مرگ و حیات جاویدان آخرت (اعراف، آیه ۵۷).
علمای اخلاق معتقدند هیچ موعظه ای برای بیداری بنده از خواب غفلت، به پایه یاد مرگ نمی رسد.
۴٫ توجه به آمد و شد روز و شب، خلقت آسمان ها و زمین (آل عمران، آیه ۱۹۰).
به طور کلی توجه به آیات و نشانه های خداوند وسیله ای برای یادآوری اسماء و صفات خداوند است. شاید زیباترین و هنرمندانه ترین جلوه یاد خدا در همین مورد باشد.
۵٫ توجه به بهره مندی از نعمت های الهی و عبور دادن این توجه به منعم حقیقی (بقره، آیه ۴۰).

۶٫ توجه به وفاق و همدلی در بین مسلمانان؛ محبت قلبی و الفت بین مردم جلوه ای از یاد خداوند است (آل عمران، آیه ۱۰۳).
۷٫ توجه به عهدها و پیمان های الهی (مائده، آیه ۷).
۸٫ توجه به هدایت پروردگار از طریق فرستادن پیامبران و نازل کردن کتاب های آسمانی (مائده، آیه ۲۰ – بقره، آیه ۲۳۱).
۹٫ توجه به آرامش و امنیت (ابراهیم، آیه ۶).
۱۰٫ مقاومت و ایستادگی در برابر وساوس و حیله های شیطان (اعراف، آیه ۲۰۱).
۱۱٫ پرهیز از محرمات و گناهان (مائده، آیه ۹۱).
۱۲٫ کسب حلال (نور، آیه ۳۷).

بهترین ذکر

وقتى این سؤال از آیت‏ الله بهجت پرسیده شد که بهترین ذکر چه ذکرى است؟ فرمود: بالاترین ذکر به نظر حقیر «ذکر عملى» است. یعنى «ترک معصیت در اعتقاد و در عمل» همه چیز محتاج به این است و این محتاج به چیزى نیست و مولد خیرات است(به سوى محبوب، ص ۵۶).
و از بین اذکار ذکر صلوات از بهترین ذکرها است و در هر حالت اشکال ندارد و لازم نیست براى کار مخصوصى باشد. البته دستور داده شده که گاهى براى سلامتى و مصون ماندن از حوادث و آفات و امراض صدقه بدهید، صلوات و دعا هم نوعى از صدقه است؛ زیرا در روایت آمده است: «کُلّ معروفٍ صدقه؛ هر کار خوب و احسانى نوعى صدقه است». بنابراین صلوات هم یکى از کارهاى نیک و پسندیده است.
هر ذکری اثر خاص خود را دارا می باشد و هر کدام وسیله ای برای قرب به حق و نزدیک شدن به بارگاه ربوبی می باشد. در روایات برای حالات مختلف انسان دستورات گوناگونی داده اند، مثلا در هنگام هجوم غم و اندوه و افکار پریشان دستور ذکر «لاحول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» و در هنگام مواجهه با مصیبت و گرفتاری دستور ذکر «انا لله و انا الیه راجعون» و در هنگام روبه رو شدن با امور غریب و عجیب «سبحان الله» ولی شاید بهترین ذکر برای آرامش درون، ذکر شریف «لا اله الا الله» باشد که اگر کسی به محتوای این ذکر مبارک دقت کند و پیام آن را به خوبی دریابد و باور داشته باشد به جز خداوند متعال در عالم هستی کسی دیگر و کارگردانی دیگر وجود ندارد و هیچ موجودی از خود وجودی و استقلالی و هستی ندارد و همه کمالات و هستی و صفات و خوبی ها و خیرات همه از آن خداوندی است که بی نهایت است و شنوا و بینا و دانا و قادر متعال است و با توجه به محتوای این ذکر آن را بر زبان بیاورد و یا در درونش خطور دهد، ثمره شیرین و حتمی آن آرامش است، چون از وجود ضعیف و وابسته و محدود خود فاصله می گیرد و به دریای عظمت و هستی و کمال و قدرت می پیوندد.
دائم الذکر بودن یعنی این که انسان در هر حالی از یاد خداوند غافل نباشد که این مقام نیاز به ایمانی بسیار قوی دارد. و این بیت شاید گویای این مقام باشد:

هرگز حدیث حاضر غایب شنیده ای        من در میان جمعم و دل جای دیگر است