آستان مقدس کاظمین هنوز هم سرزمینی است که فرشتگان نزدیک در کنار آن پر می زنند, و علما و صالحان تمنای زندگی در کنار آن را دارند. آستانی که تاج پادشاهان و سلطانها باحترامش سر به زمین مینهند, و خاکی شدن با خاک آن شرفی بزرگ است. درب حاجات و خواسته ها است. خانه رحمت های الهی والطاف ملکوتی است. خانه دلهاست و بحق کاظمین قلب و تاج بغداد است. این شهر زائران مشتاقی که از مناطق دور می آیند را استقبال می کند. با گنبدهایش که با نور خورشید و با مناره هایش که با بالائی آسمان در رقابت هستند. مانند آن است که می گوید: بیائید اینجا است که حاجتها استجابت می شود به اذن خدا.. هیچ بیچاره ای را استقبال نمیکنم تا کمکش ننمایم. هیچ غمگینی را تا خوشحال نکنم به خانواده اش نمی فرستم. این بهشت موسی وجواد است.
قبرستان قریش
قبرستان قریش که در غرب بغداد قرار دارد پس از دفن امام شهید موسی بن جعفر کاظم (ع) و نوه ایشان امام شهید محمد بن علی جواد (ع) به شرفی خاص و مرتبه ای منحصر به فرد نزد عاشقان و محبان اهل بیت قرار گرفت. عاشقان ومحبان غیور به ساخت وساز حرم مقدس امامین پرداختند.
و چنانکه کاروانهای زیارتی برای تجدید بیعت, و اطاعت و وفا از امامت وقفه نکردند, پس به همین دلیل الزامی بود که گروهی از مردم برای خدمت بعضی از مشکلات حرم آماده می شدند تا زائران از برخی از خدمتها استفاده کنند.
کارهای عمرانی با پیشرفت و رفاه ادامه می یافت حتی با وجود نکبتها, تا اینکه شهرهای بزرگ حرم مطهر را در آغوش گرفتند و مردم حرم را مانند کعبه ای در دلهایشان احاطه می کردند. وبعدها این شهر به شهر کاظمین نسبت به امام کاظم (علیه السلام) معروف شد وهمچنین کاظمیه و شهر امام کاظم نیز نامیده شد. بعد از گذشت دهها سال از آن زمان, این شهر به زیارتگاه تبدیل شد.
ساخت مرقد شریف امامین مراحل زیادی را طی کرد, و پس از دفن امامین, نسل بعد از نسل در ساز این مکان توالی شدند. و هر کسی که درمورد حرم کاظمین می نوشت از بنایی جدید خبر می داد. از جمله آنان دانشمند علامه شیخ محمد حسن آل یاسین (رحمه الله) در کتابش به نام (تاریخ المشهد الکاظمی) تاریخ حرم کاظمین که از اثرهای این شهر بشمار می آید که ما این موضوع را به عنوان مصدر استفاده کرده ایم که درمورد این موضوع صحبت می کند.
بنای حرم کاظمین بنائیست بزرگ که در آن فن معماری اسلامی تجلی میشود. در معماری آن نبوغ هنرمندی هنرمند اسلامی از نظر هنر و خلاقیت و دقت نشان می دهد. که در کناره های آن انبوهی از طلا و نقره که در دیوارها برق می زند و سقفهایش پر از آینه هائی است که با مهارت هر چه تمام تر با انواع نقوش وطرحهای متعدد ساخته شده و خود معبر هنری است که در دنیای ابداع فن معماری بسیار اندک میباشد. این نتیجه کار صدها هنرمند و معمار در دوران تاریخی مختلف است که برای عشق و عقیده و اخلاص به امامان خود وهمچنین با سرمایه هزاران ثروتمند از جمله شاهان وسلطانها تا تاجران که برای خانه های خدا که درآن اسم ایشان یاد می شود کار کردند. پس این بنا نتیجه خلاصه افکار و ثروتها میباشد.
تاریخ شهر کاظمین
در ابتدای حکم عباسیان (منصور عباسی) در سال (۱۴۵ هـ – ق) شهر دائری بغداد تأسیس شد. بر اساس روایت خطیب بغدادی (نویسنده کتاب تاریخ بغداد) در سال (۱۴۶هـ – ق), بنای این شهر به اکمال رسیده و بعد دور شهر دیوارهایی بلند و سنگر وغیره بنا کردند و در سال (۱۴۹ هـ – ق) به پایان رسید .
بعد از اینکه منصور قصرش را به پایان رسانید منطقه شمالی را جدا کرد که قبرستانی مخصوص خاندانش شود و آن به (قبرستان قریش) نامیده شد و همچنین به مقبره (بنی هاشم) معروف شد. شیخ مفید (در کتاب ارشاد) روایت می کند که این آرامگاه برای بنی هاشم و بزرگان و اشراف آن زمان بود. و اولین شخصی که در این آرامگاه دفن شد جعفر بن ابی جعفر منصور بود که بسال (۱۵۰هـ – ق) فوت کرد, و بعد از این, دفن کردن در این مقبره شروع شد تا وقتیکه حضرت امام موسی بن جعفر (علیه السلام) در ۲۵ رجب سال (۱۸۳ هـ – ق) با زهر سندی بن شاهک و به دستور هارون رشید به شهادت رسید. جسد شریف امام را پس از تشیع در آرامگاه قریش (کاظمین کنونی) دفن کردند.
بعضی از تاریخ نویسان معتقدند که ایشان در قبری که برای خود از پیش خریده بودند دفن شدند. آرامگاه امام از لحاظ نزدیکیش به درب التبن که در سمت شرقی این قبرستان و نزدیک رود دجله قرار داشت به (مشهد باب التبن) معروف شد. و همچنین مسجد کنار قبر امام (علیه السلام) به مسجد درب التبن معروف شد.
آرامگاه امام به باب التبن معروف شد برای اینکه قبر ایشان نزدیک به باب التبن(یکی از درهای آرامگاه )که نزدیک رود خانه دجله بود. و همچنین مسجد کنار قبر امام(ع) به مسجد باب التبن معروف شد.
در اواخر ذی القعده سال (۲۲۰ هـ – ق) امام ابو جعفر محمد جواد بن علی الرضا بن موسی بن جعفر (ع) در بغداد به شهادت رسید. و جسد مبارک ایشان را در کنار آرامگاه پدربزرگش دفن کردند.
و بعد دفن امامین (علیهماالسلام) آرامگاه قریش روز به روز بزرگ و بزرگتر شد و تعدادی از محبان اهل بیت در آن مکان ساکن شدند که از آن منطقه حمایت و نگهداری, و زائران امامین را ایوا دهند. واین تجمع در دور شهر کاظمین هسته اول تشکیل این شهر مقدس در آن زمان گردید.
همچنین منطقه جغرافیائی و زمین حاصل خیز قبرستان قریش که در نزدیکی رود دجله قرار داشت به اهمیت تشکیل این شهر کمک می کرد و طولی نکشید که این شهر بزرگ شد و به شهر بغداد متصل گردید و به محله ای از محله های بغداد تبدیل شد و در نتیجه به یک محله پر جمعیت و در حال عمران تبدیل, و مانند همه محله های بغداد گشت.
و در سال (۳۳۴ هـ – ق) معزالدوله سلطان آل بویه به تخت حکومت بغداد رسید و از جمله کارهای وی در مدت حکومتش بازسازی مرقد امامین کاظمین بود که آن را به زیبائی هرچه تمام رسانید. و همچنین تعدادی از سربازان دولت را برای خدمت و حمایت از مرقد شریف در کاظمین قرار داد. یکی از اسباب فراهمی امنیت وبزرگی قبرستان قریش رفت و آمد تعداد زیاد مردم در مناسبتهای مانند شهادت امام حسین (علیه السلام) وعید غدیر وغیره … بود.
این شهر در دورانهای تاریخی پی در پی در معرض غرق و جاری شدن سیل در سال های (۳۶۷ هـ – ق) و (۴۶۶ هـ – ق) و (۵۵۴ هـ – ق) و (۵۶۹ هـ – ق) و همچنین در سال (۶۱۴ هـ – ق) و (۶۴۶ هـ – ق) و سپس (۶۵۴ هـ – ق) قرار گرفت. ولی سیلی که در سال (۶۱۴ هـ – ق) این شهر را دربر گرفت اثر بسیار زیادی به مرقد شریف و شهر کاظمین وارد ساخت, ولی ناصردین الله مرقد را تعمیر کرده و دور آن دیواری بلند کشید.
دوران عباسیان به پایان رسید و شهر کاظمین بازسازی شد و دارای جمعیت زیاد و دیوارهای بلند و دارای هر چیز مهمی که شهر لازم داشت گشت. در ماه اول سال (۶۵۶ هـ – ق) ارتش مغول بغداد را محاصره کرد و در روز هجدهم ماه محرم و یا شاید بعد از آن به چند روزی بغداد سقوط کرد. و در اثر آن بسیاری از حادثه های تخریب و فجایع بی رحمانه ای اتفاق افتاد.
و در اوائل قرن هشتم بود که این شهر گام بلندی را در پیشرفت گذارده و کامل از جمعیت و زائران آن شد. حمد الله مستوفی می گوید که در اول یک شهر کوچک بود طول محیط آن در حدود ۶۰۰۰ ولی در قرن هشتم به ۶۰۰۰ نفر جمعیت تبدیل شد . در قرن دهم وارد دوران جدیدی از نظر استقلال مدیریت داخلی شد و به شهری که دارای کانون خاص و دارای نقش مهمی در مدیریت امور عمومی خویش است, تبدیل شد. در سال (۹۱۴ هـ – ق) صفویان عراق را کنترل کردند. شاه اسماعیل صفوی کاظمین را زیارت کرده و دستور به تشکیل مدیریت خاصی برای شهر, و دادگاه شریعتی به ریاست قاضی که بـ (شیخ الاسلام) معروف شد, داد و همچنین دستور به بازسازی هر چه تمام تر حرم کاظمین داد و برای خدام و مسئول های مرقد شریف حقوقی در نظر گرفت.
و تقریباٌ در سال (۱۳۰۲هـ – ق) هدایت باشا فرمانده ارتش ترکیه دستور به بنای پلی چوبی شناور بر روی رود دجله بین دو شهر کاظمین و اعظمیه داد و با آن شهر کاظمین با منطقه شرقی بغداد ارتباط پیدا کرد. و همچنین در سال (۱۳۱۸ هـ – ق) بنای سرای کاظمین شروع شد.
این شهر در سالهای عمر خویش بسیاری از علما, دانشمندان, نویسندگان, شاعران, اندیشمندان و پزشکان را تربیت نمود. در کنار آن چندین مدرسه دینی بود که با دانشجویان و استاد های متمیز خود درخشید و در مقدمه آن مدرسه فقیه سید محسن اعرجی بود که در اوائل قرن (۱۳هـ – ق) تأسیس شد. و این شهر همچنین دارای مجموعه ای از کتابخانه های بزرگی شد که دارای نسخه های خطی نفیس وکتابهایی بسیار مهم بود و می گویند که اولین چاپخانه عراقی سنگی در سال (۱۲۳۷هـ – ق) در کاظمین بود که این بر صدر لیست کارهای علمی این شهر در نصف اول قرن سیزدهم بود. از برجسته ترین مواضع سیاسی شهرستان کاظمین در هنگام اشغال عراق در جنگ جهانی اول توسط بریتانیا, کمک گرفتن شخصیتهای برجسته شهر بصره در تاریخ ۲۰ ذی الحجه سال (۱۳۳۲هـ – ق) از فقهای کاظمین بود. آنان فتوای دفاع از حریم مسلمانان را صادر نمودند. و در روز سه شنبه ۱۲ محرم سال (۱۳۳۳هـ – ق) سید مهدی الحیدری و جمعی از مجاهدان برای رفتن به جبهه جنگ بغداد را ترک نمودند. همه شهر کاظمین برای بدرقه هیئت جهادکنندگان بیرون آمدند. همچنین این شهر هیئتهای علمائی که به سوی میدان جنگ در کربلا و نجف می رفتند نیز با تمام احترام و افتخار استقبال و خداحافظی می نمودند. ارتش انگلستان شهرستان کاظمین را در تاریخ هفتدهم جمادی الاول سال (۱۳۳۵هـ) اشغال کرد. اشغال عثمانیان به پایان رسید و اشغال انگلستان شروع شد. از آن وقت شهر کاظمین برای مبارزه با اشغالگران انگلیسی از کلیه توانهای خود و قدرتهای مادی ومعنوی هیچ دریغی نکردند.
والمس بیل در نامه های خود این گفته را اثبات می کند و می گوید: (کاظمین بی نهایت وحدت اسلامی دارد و در دشمنی با انگلستان سر سخت است). وهمچنین فیلیپ آیرلاند انگلیسی می گوید: (احساس دشمنی به انگلستان در کاظمین بسیار قوی بود و همه فقها به هر کسی که به اشغال انگلستان مثبت رأی بدهد به خروج از دین تهدید کردند).
تاریخچه بناى مرقد کاظمین در دوره عباسیان
• بنای اول: بلا فاصله بعد از دفن امام موسی بن جعفر (علیه السلام) در سال (۱۸۳ هـ – ق).
• بنای دوم: بعد از اشغال بغداد توسط معزالدوله آل بویه که مرقد امام را در سال (۳۳۶هـ – ق) دوباره بازسازی نمود.
• بنای سوم: در سال (۴۵۰ هـ – ق) پس از آتشی که در سال (۴۴۳هـ – ق) به دلیل کشمکشهای داخلی در آن مرقد مقدس فرو ریخته شد.
• بنای چهارم: بنای مجدالملک القمی در سال (۴۹۰هـ – ق) که در حقیقت بنائی نبود بلکه چند ساخت وسازی به معماری اصلی اضافه شد و ان را بـ اسم (عماره تجوّزاً أو تسامحاً) بنای بخشایش نامید.
• بنای پنجم: بنای الناصرلدین الله که در سال (۵۷۵ هـ – ق) و چند سال بعدش که آن بنا توسعه یافته شد و چندین مورد دیگر که در دوران دراز الناصر به آن اضافه گردید.
بناى مرقد کاظمین بعد از دوران عباسیان
• در سال (۷۶۹ هـ – ق) سلطان اویس جلائری مرقد مقدس را که بر اثر سیل ها ترک خورده بود را بازسازی نمود. ایشان دو گنبد و دو مناره اضافه نمود و دستور به گذاردن دو صندوق از سنگ مرمر بر روی دو قبر شریف صادر نمود و همچنین دستور داد که حرم را با آجرهای کاشانی که بر روی آن سوره هائی از قرآن نوشته شده است زینت آرایی کنند.
• در سال (۹۱۴ هـ – ق) و بعد از آن, شاه اسماعیل صفوی بعد از وارد شدن به بغداد به ساخت و بازسازی و توسعه مرقد امام پرداخت. همچنین راهروها را با سنگ مرمر, کاشی کاری ودو صندوق چوبی را بر روی آرامگاه امام قرار داد. حرم را نیز از داخل و خارج با آجر کاشی که بر روی آن آیات قرآنی و بعضی از نوشته های تاریخی حکاکی شده بود, زینت آرایی کردند. همچنین دستور به بنای دو مناره اضافی, و بنای مسجد صفوی که مسجد بزرگی در جهت شمالی حرم و مرتبط به آن که امروزه به (جامع الجوادین (معروف است داد. علاوه بر آن, هدیه هائی از جمله فرش و فانوس به حرم اهدا نموده و بعضی را بعنوان خدام و موذن انتصاب کرد که با این عملکرد حرم کاظمین تا امروز مستقر است. در سال (۹۴۱ هـ – ق) سلیمان القانونی پس از میان بردن حکومت صفوی, بغداد را فتح کرد و دستور به تمام کردن بخشی از کارهای ناتمام که صفویان تمام نکرده بودند, داد . در سال (۹۷۸هـ – ق) مناره ای در سمت شمال شرقی حرم مقدس اضافه بر چهار مناره ای که دوران صفویان بود, ساخته شد.
• در سال (۱۰۳۲هـ – ق) شاه عباس بزرگ صفوی دوباره بغداد را فتح کرد و بعد از زیارت این مکان مقدس فرمان بازسازی و ساخت وساز ویرانی های بازمانده از جنگ را صادر نمود و همچنین دستور داد که ضریحی فولادی بر دو صندوق چوبی نصب شود تا آنها را از دزدیهائی که در هنگام جنگها و حمله قبیله ها به این شهر میشود, حفاظت کند ولی به دلیل مشکلاتی که در روابط ایران و ترکیه ایجاد شد رسیدن ضریح تا سال (۱۱۱۵هـ – ق) به تأخیر افتاد.
• در سال (۱۰۴۵هـ – ق) شاه صفی بن عباس صفوی به اجرای بعضی از تعمیرات مانند تقویت پایه مناره ها در این مکان مقدس پرداخت. در سال (۱۲۰۷هـ) کار بازسازی در مرقد کاظمین شروع شد. آقا محمد خان قاجار دستور کامل کردن کارهایی که صفویان در کاظمین شروع کرده بودند, مانند بازسازی مناره ها و ساخت صحنی که حرم را از سه جهت شرقی جنوبی وغربی احاطه و از جهت شمالی به حرم متصل می کرد, را صادر کرد. فتحعلی شاه بعد از فوت آقا محمد خان قاجار در سال (۱۲۱۱هـ – ق) نقش داخلی دو گنبد را با آب طلا و آئینه کاری های رنگین و همچنین همه دیوارهای حرم را با کاشی های معرق قرآنی و دیوارهای داخلی حرم و سقف را نیز با آئینه کاری ثابت شده بر روی چوب زینت آرایی کرد.
• در سال (۱۲۲۹هـ – ق) دو گنبد و مناره های کوچک را طلا کاری شد و این از آشکار ترین کار این شاه بود.
• در سال (۱۲۵۵هـ – ق) ایوان کوچکی که درب رواق در جهت جنوبی قرار دارد با نفقه منوچهر خان معروف به معتمد الدوله طلا کاری شد.
• در سال (۱۲۵۵هـ) سلطان محمود دوم پارچه نبوی (که از پارچه سندس ساخته شده بود) را به حرم مطهر هدیه نمود. که در شب قدر ماه مبارک رمضان همان سال بر روی ضریح قرار داده شد.
• در سال (۱۲۷۰هـ – ق) ناصر الدین شاه قاجار یکی از دانشمندان خود را به نام شیخ عبد الحسین تهرانی معروف به شیخ عراقیان را به عراق فرستاد تا بر نقشه عمرانی بزرگ عتبات مقدسه و تجدید و بازسازی و زیبائی نظارت نماید و به وی اجازه کامل در خرج اموال داد.
• در سال (۱۲۸۱هـ – ق) اعمال عمرانی در مرقد امام شروع شد. این اعمال شامل تجدید نمای خارجی دیوارهای حرم و تزئین آن با آجر کاشانی و همچنین بنای سقفی بر ۲۲ ستون که به (طارمه باب المراد) معروف بود, و طلا کاری ایوان بزرگی که در وسط این طارمه قرار دارد, شد. وهمچنین از سمت جنوبی سقفی بر ۱۴ ستون که به (طارمه باب القبله) معروف است ساخته شد و کار آن در سال (۱۲۵۸هـ – ق) به پایان رسید. بعد از اجرای تمامی تعمیرات لازم الاجرا, مرقد به یکی از بناهای زیبا و خلاق ومحکم تبدیل شد.
• در سال (۱۲۹۶هـ – ق) امیر فرهاد میرزای قاجار عموی ناصرالدین شاه برای انفاق به پروژه بزرگی داوطلب شد. این پروژه شامل ساخت زیر زمینهای مرتب برای دفن مردگان و طلا کاری مناره های بزرگ از جای مؤذن تا اوج آن و همچنین بنای دیواری بلند که از دو طبقه تشکیل می شد و شامل ۷۶ اتاق بود که صحن مقدس را احاطه می کرد. وهمچنین نصب دو ساعت بزرگ بر دو درب اصلی باب المراد و باب القبله که در سال (۱۳۰۱هـ – ق) گذاشته شد.
• ولی به دلیل سنگینی این دو ساعت گذارده شده بر دربها قبل از دهها سال پیش برداشته شدند و به جای آن دو برج ساعت که امروزه بر روی باب القبله می بینید استفاده کردند. و آن برجها از بارزترین سازهای آستان مقدس کاظمین میباشد که از پایه ای مربعی شکل و با کاشی کربلائی که برروی آن آیات قرآنی با رنگهای زیبا حکاکی شده است زینت آرایی کردند و بر هر چهار طرف آن یک ساعت گذاشتند.
• در سال (۱۳۳۲هـ – ق) در سمت غربی, سقف قریش که به (طارمه قریش) معروف است بر ۱۸ ستون ساخته شد و سقف آن از داخل با کتیبه و دکوراسیونی تزئین شد و تمامی آیات سوره اعلی را در آجر کاشانی حکاکی کردند.
خاتمه
امروز و بعد از میان رفتن رژیم بعثی که هیچ توجهی به مراقد مقدسه نمی گذاشت که از میان آنها آستان قدس کاظمین بود و به دلیل بی توجی های آن رژیم به بازسازی ومرمت نیاز داشت که با توکل بر خدا و همت مومنان و محبان اهل بیت پروژه های ساخت وساز و توسعه در نوسازی تولیت آستان قدس کاظمین شروع شد (در حدود ۱۰۰ پروژه) که چند عدد از آن را ذکر مینمائیم. پروژه تعمیر و بازسازی و طلا کاری دوباره دو گنبد امام کاظم (ع) و امام جواد الائمه (ع) و تعویض ضریح امامین و توسعه حرم و تعمیر پنجره ضریح شیخ المفید (رض) و شیخ الطوسی (رض) و تعویض درب های طارمه های نقره ای و چوبین با درهای طلائی که ۹ عدد بودند و همچنین ساخت صحنی جدید با مساحت (۷۰۰۰) متر تقریباٌ در سمت شمالی و پروژه ساز کاشی معرق ایوانها و تعمیر سنگ مرمرهای صحن شریف و حجرات بالائی و آماده سازی و بازسازی دربها و ورودی های صحن و ساختن سه درب جدید و همچنین پروژه صحن امام زمان (عج الله فرجه) در سمت غرب و صحن امام علی (ع) که در کنار صحن توسعه قرار دارد و همچنین پروژه دستشوئیها و حمام ها از جمله پروژه های پی در پی و مختلفی هستند که برای بازسازی و پیشرفت حرم مقدس است, همچنین رفع نیاز زائران کشورهای مختلف از لحاظ خدماتی و بهداشتی که روز به روز زیاد میشوند. همچنین یکی از بزرگترین پروژه ها پروژه صحن توسعه در سمت شمالی است که برای تقدیم بهترین خدمات به زائران گذارده شده است که خدمت آنان برای ما افتخار است, میباشد.
