سؤال ۱ـ مرز بین خبر و تبلیغ در اسلام چیست؟
جواب: در فقه اسلامى اصطلاح خاصّى براى این دو موضوع نیست. اگر در کلمات فقها به کار رود، مراد همان معنى عرفى است. خبر واقعیّتى را بیان مى کند، ولى تبلیغ به منظور ترغیب و تشویق به چیزى یا کارى صورت مى گیرد.
سؤال ۲ـ آیا خبر درجه بندى هم دارد؟ ترتیب نشر اخبار از بُعد اهمیّت چگونه است؟
جواب: البتّه رسانه هاى جمعى در جامعه اسلامى، وظیفه دارند اخبارى را که باعث پیشرفت و شکوفائى اسلام مى شود، یا جلو ضرر و زیانهاى محتمل (از داخل، یا خارج) را مى گیرد، با نهایت دقّت و بى کم و کاست در اختیار آنان بگذارند. و هر خبرى تأثیر بیشترى در جهت فوق داشته باشد، اهمیّت بیشترى دارد، و اخبار بر اساس همین معیار درجه بندى مى شود.
سؤال ۳ـ آیا صدق و کذب خبر هم داراى انواعى است؟
جواب: آرى، ممکن است خبرى صد در صد کذب باشد، و خبرى پنجاه درصد، یا کمتر، یا بیشتر. بنابراین در صدق و کذب، درجه بندى وجود دارد.
سؤال ۴ـ آیا در اسلام سانسور جایز است؟ اگر هست، چه حدودى دارد؟ چگونه مى توان آن را در جامعه اسلامى پیاده کرد؟
جواب: هرگونه خبرى که انتشار آن به حال جامعه مضرّ است، یا سبب بیدارى دشمنان یا بهره بردارى سوء آنان مى شود، یا موجب تفرقه بین صفوف مسلمین مى گردد، یا ایجاد یأس و وحشت و بد بینى مى کند، یا تبعات دیگرى مانند آنچه گذشت دارد، چنین اخبارى نباید انتشار یابد. به همین دلیل در زمان جنگ، بسیارى از اخبار موقّتاً مکتوم مى ماند، و پس از برطرف شدن خطر، فاش مى گردد. شبیه این معنا، در موارد دیگر نیز کاملا ممکن است.
سؤال ۵ـ خطّ قرمز شرعى ما به عنوان رسانه ها در کشور چیست؟
جواب: خطّ قرمز، که نباید از آن گذشت، همان است که نمونه هاى آن در بالا بیان شد.
سؤال ۶ـ در عرصه خبرى، تساهل، تسامح، مدارا و مانند آن چه معنایى دارد؟
جواب: تسامح و مدارا معانى مختلفى دارد. اگر منظور سازش با مخالفان اسلام، و میدان دادن به دشمن براى ضربه زدن به دوست است، چنین چیزى جایز نیست; امّا اگر منظور همزیستى مسالمت آمیز، با گروه هاى سالم، یا پیروان مذاهب دیگر باشد، به گونه اى که ضررى به حال مسلمین و آیین اسلام نداشته باشد، جایز است.
سؤال ۷ـ تحلیل در اخبار و گزارشها، مانند علم تفسیر در حوزه هاست. آیا مى شود براى تحلیل خبرى و گزارش نیز چارچوبى تعیین نمود؟ آن چارچوبها کدامند؟
جواب: معمولا براى تحلیل اخبار باید از قرائن و شواهد و سوابق موجود و مسائل مشابه استفاده کرد. اگر به نتیجه قطعى برسند، مى توانند به طور قطع قضاوت کنند. در غیر این صورت، باید روى عنوان احتمالى بودن تکیه شود، تا مطلبى برخلاف واقع نگفته باشند.
سؤال ۸ـ در مواقعى که خبرى به ظاهر ضدّ اسلام، و در حقیقت به نفع نظام است، (مثلا در بعد اقتصادى و مانند آن) خبرنگار باید کدام را ترجیح دهد؟
جواب: با توجّه به این که نظام بر اساس اسلام بنا شده، چنین تضادّى متصوّر نیست. مگر کسانى که یا به مسائل اسلامى توجّه ندارند، یا به مصالح نظام.
سؤال ۹ـ یک خبرنگار همیشه در معرض قضاوت و اجتهاد است. حدّ و حدود این قضاوت و اجتهاد تا کجاست؟ (دروازه بانى خبر و عبور دادن خبرها از فیلترها).
جواب: از آنچه در پاسخ دو سؤال قبل نوشته شد، جواب این سؤال روشن مى شود.
سؤال ۱۰ـ یک خبرنگار در مقابل ضدّ ارزشها چگونه مى تواند امر به معروف و نهى از منکر کند؟
جواب: خبرنگار هم طبق ضوابط امر به معروف مى تواند عمل کند; در جایى که احتمال تأثیر وجود دارد، و ضررى بر آن مترتّب نمى شود، و منکر بودن آن مسلّم است، باید به وظیفه امر به معروف و نهى از منکر عمل کند. مگر این که شغل او (که به عنوان یک واجب کفایى عمل مى کند) به خطر افتد; در این صورت مى تواند این کار را به طور غیر مستقیم انجام دهد; یعنى به وسیله دیگران.
سؤال ۱۱ـ یک خبرنگار چگونه مى تواند با تهاجم، یا شبیخون فرهنگى مقابله کند؟
جواب: خبرنگار از طریق اطّلاع رسانى به افرادى که آماده انجام وظیفه در مورد این مبارزه هستند، و همچنین از طریق افشاگرى در سطح جامعه، به ویژه
اطّلاع رسانى درباره پیامدهاى سوء و اثرات زیانبار این تهاجم، مى تواند غیر مستقیم کمک کند.
سؤال ۱۲ـ دروغ مصلحت آمیز بهتر است، یا راست فتنه انگیز؟
جواب: راست اگر فتنه انگیز باشد و مفاسدى ایجاد کند باید از آن پرهیز کرد; خواه دروغش مصلحت آمیز باشد، یا بیهوده. و از آنجا که این مطلب به قاعده اهمّ و مهمّ باز مى گردد، باید ضررهاى ناشى از دروغ و فواید آن را با یکدیگر مقایسه کرد، آنچه واجد اهمیّت بیشترى است، انجام داد. در ضمن اگر بتوان از دروغ به توریه پناه برد، توریه مقدّم است. و منظور از توریه سخنى است که تاب دو معنى داشته باشد; شنونده معنایى را از آن تصوّر مى کند که خلاف واقع است و باور مى کند، و مصلحت حاصل مى شود، امّا گوینده معناى دیگرى را تصوّر مى کند، که مطابق با واقع است.
سؤال ۱۳ـ مرز انتقاد کجاست؟ اگر انتقاد با پیشنهاد همراه نباشد، چه ضررى دارد؟ آیا خبرنگار در صورتى که پیشنهادى ارائه نکند، مى تواند انتقاد کند؟
جواب: انتقاد اگر با پیشنهاد توأم باشد، به یقین بهتر است; ولى اگر انتقاد کننده نتواند پیشنهادى مطرح کند، باز هم از باب امر به معروف و نهى از منکر باید وظیفه خود را انجام دهد.
سؤال ۱۴ـ کم فروشى در خبر و اطّلاع رسانى چیست؟
جواب: کم فروشى معنى خاصّى دارد، که در معاملات تصوّر مى شود، و مفهوم عامّى دارد، که هر کس از کار خودش کم بگذرد (و به اصطلاح بدزدد) مصداق آن خواهد بود. و در مورد خبر، اگر خبر را به طور ناقص و دست و پا شکسته نقل کنند، یا اصلا بعضى از اخبار را نقل کنند و بعضى را نقل نکنند، شبیه آن است که کم فروشى کرده اند.
سؤال ۱۵ـ آیا استفاده از خانمها در جمع آورى خبر و گزارشگرى مجاز است؟
جواب: در صورتى که رعایت اصول عفّت شود، همکارى زنان مانعى ندارد.
سؤال ۱۶ـ استفاده از تصویر و چهره زنان مسلمان، اگر محجّبه باشند، چه حکمى دارد؟
جواب: با شرایطى که ذکر کرده اید، اشکالى ندارد.
سؤال ۱۷ـ با توجّه به این که قرآن کلام خدا، و معجزه اوست، و بالطّبع خداوند براى برقرارى ارتباط با انسانها شیوه هاى بیانى متفاوتى دارد، که قطعاً کاملترین نیز مى باشد، این شیوه هاى بیانى کدام است؟ چگونه مى توان در عرصه خبر از آن استفاده کرد؟
جواب: براى پى بردن به شیوه هاى فصاحت و بلاغت قرآن، و استفاده از آن براى شیوه هاى خبرنگارى، مى توانید به جلد هشتم پیام قرآن، بحث اعجاز قرآن از نظر فصاحت و بلاغت، صفحه ۸۷ به بعد، یا به کتاب (قرآن و آخرین پیامبر) نوشته ما، مراجعه فرمایید.
سؤال ۱۸ـ اشخاصى هستند که تفکّرات التقاطى و سوابق فکرى مغایر با نظرات اکثریّت فقهاى شیعه، و فقه حاکم بر نظام مقدّس جمهورى اسلامى (نظیر بحث ولایت فقیه) دارند. آیا مى توان دیدگاه ها و نظرات آنها را در جامعه انتشار داد، تا مردم با شنیدن اقوال مختلف بهترین آن را انتخاب کنند؟ در صورتى که پاسخ منفى باشد، آیه شریفه (فَبَشِّرْ عبادِ * الّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ اَحْسَنَه) را چگونه تفسیر مى فرمایید؟
جواب: این کار در صورتى که موجب بدآموزى نگردد، کار خوبى است. واین مشکل عمدتاً از طریق نحوه بیان مناسب نظرات مخالفین تأمین مى شود، به این معنى که نظرات آنها به صورت موذیانه و مخرّب و تؤام با دروغ و تهمت و جوسازى بیان نگردد. البتّه باید توجّه داشت که مسائل مختلف است; بعضى از مسائل را مى توان در سطح عموم مطرح کرد، و بعضى از مسائل باید در سطح حوزه و دانشگاه و محافل علمى مطرح گردد; زیرا احتیاج به آگاهى هاى تخصّصى دارد. به یقین اشتباه این دو دسته از مسائل به یکدیگر، سبب بروز مشکلاتى در سطح جامعه مى گردد.
سؤال ۱۹ـ یک خبر موثّق داراى چه خصوصیّاتى است؟
جواب: خبر موثّق را از چند طریق مى توان شناخت: نخست از طریق وثاقت راوى; یعنى ناقل خبر شخص مورد اعتمادى باشد. دوّم، از طریق مقبولیّت عمومى، یعنى اگر چه راوى شناخته شده نیست، امّا خبر در میان مردم چنان شهرتى دارد که موجب اطمینان مى شود. سوّم، از طریق محتواى خبر، یعنى مضمون خبر چنان مستدلّ و توأم با قرائن است، که خود گواه صحّت خویش است.
سؤال ۲۰ـ آیا ناقلان اخبار و بیان کنندگان وقایع، شرایط خاصّى دارند؟
جواب: آرى شرایط خاصّى دارند; و ثاقت و امانت، هوش کافى براى فهم مطالب، و حافظه قوى براى نگهدارى و حفظ مطالب، و از همه مهمتر، بى نظرى و حُسن نیّت، و آلوده نکردن اخبار با سلیقه شخصى، از جمله این شرایط است.
سؤال ۲۱ـ یک خبرنگار تا چه حدّ مى تواند در نقل خبر به گفته دیگران استناد کند؟ با توجّه به این که نمى شود به تواتر رسید؟
جواب: تا آن جایى که خبر به حدّ تواتر نرسد، و محفوف به قرائن اطمینان بخش نباشد، باید آن را به صورت خبر محتمل ذکر کند; نه خبر قطعى.
سؤال ۲۲ـ یک خبرنگار، غیر از روش مشاهده، چگونه مى تواند به صدق یا کذب خبر، یا واقعه خاصى، برسد؟ راههاى شناخت این دو کدام است؟
جواب: از جوابهاى بالا معلوم شد.
سؤال ۲۳ـ هرگاه خبرنگارى شاهد ماجرایى نبوده، ولى مى خواهد خبر آن را نقل کند، چند نفر شاهد لازم است تا خبرنگار به (راستى خبر) برسد؟
جواب: اگر یک فرد مورد وثوق خبر را نقل کند، کافى است. ولى احتیاط آن است که در اخبار مهمّ به قول یک نفر قناعت نکند.
سؤال ۲۴ـ آیا در نقل خبر، و شهادت بر وقوع حادثه اى، بین زن و مرد تفاوتى وجود دارد؟ آیا در این مورد باید همچون اداى شهادت در محاکم قضایى عمل کرد؟
جواب: در این مسائل فرقى میان زن و مرد نیست.
سؤال ۲۵ـ بسیارى از سخنرانى ها، بیانیّه ها، مصاحبه ها و مانند آن داراى متونى طولانى است; در حالى که خبرنگار مجبور به خلاصه کردن آن مى باشد. در خلاصه گیرى، امکان فاصله گرفتن از مضمون، و احیاناً القاى یک مفهوم دیگر وجود دارد. آیا این کار نیز خیانت در امانت محسوب مى شود؟
جواب: در صورت تغییر محتوا، هم دروغ و هم تهمت محسوب مى شود; ولى تلخیص کردن و نقل به معنى مانعى ندارد.
سؤال ۲۶ـ آیا براى تهیّه خبر مورد نیاز نظام، مى توان رشوه داد؟
جواب: در صورتى که راه منحصر به آن باشد، و خبر مورد نیاز است، مانعى ندارد. و نام آن را نباید رشوه گذاشت.
سؤال ۲۷ـ چگونه مى توان ثقه بودن خبرنگار را تشخیص داد؟
جواب: ثقه بودن مخبر، از طریق معاشرت، یا شهادت افراد مطّلع و آگاه و ثقه استفاده مى شود.
سؤال ۲۸ـ امام راحل(قدس سره) مى فرمودند: (گاه مى توان براى حفظ نظام، برخى از واجبات را نیز ترک کرد.) آیا این موضوع در خبر هم صادق است؟ آیا خبرنگار نیز مى تواند براى حفظ نظام به دروغ متوسّل شود؟
جواب: اگر واقعاً مسأله به صورت اهمّ و مهمّ درآید، و مانند دروغ براى اصلاح ذات البین شود، مانعى ندارد. ولى چون ممکن است این حکم وسیله سوء استفاده قرار گیرد، و به هر بهانه اى خبرهاى دروغ منتشر کنند، باید حتّى الإمکان از این کار پرهیز کرد.
سؤال ۲۹ـ گاه مجبوریم براى سرپوش نهادن بر یک عملیّات، یک سناریوى اطّلاع رسانى طرّاحى کنیم. تا اهداف خود را، که فقط تقویت نظام است، به پیش ببریم، و شاید هیچ کدام از مسائلى که طبق این سناریو منتشر مى کنیم اساسى نداشته باشد. حدّ و حدود ما در این وضعیّت چیست؟
جواب: باید مطابق قانون اهمّ و مهمّ رفتار شود.
سؤال ۳۰ـ آیا در پردازش اخبار مى توانیم از شیوه هاى خبرى غرب، که با ترکیب اطّلاعات مختلف پیامهاى خاصّى را القا مى کنند، و با واقعیّت فاصله دارد، مانند شیوه هاى (انگاره سازى)، (برجسته سازى)، (چینش اطّلاعات در کنار هم) استفاده کرد؟ توضیح این که: (انگاره سازى) ارائه تصویرى هدفدار از یک موضوع است، که هدف خاصّى را دنبال مى کند، مانند کلمه (بنیادگرایى) که غرب براى اسلامگرایان به کار مى گیرد. (برجسته سازى) اولویّت بندى در اطّلاعات با اهمیّت مورد نظر، که هدف خاصّ القاى در پیام را دنبال مى کند. (چینش اطلاعات) به کار گرفتن سوابق موضوعات دیگر، و چسباندن آن به موضوع جدید، براى ایجاد یک پیام جدید و القاى یک فکر و تحمیل عقیده است. مثل این که هر انفجارى در هر جاى جهان رخ مى دهد، با ذکر سابقه انفجارهاى دیگر که در آن برخى ایران را متّهم کرده اند، القاى اتّهام جدید به ایران با این سابقه قطعى است.
جواب: درصورتى که هدف مشروع و مثبتى در این کار دنبال شود مانعى ندارد.
سؤال ۳۱ـ همه ما مطمئن هستیم که بنگاههاى خبر پراکنى استعمارى براى خدشه دار کردن نظام جمهورى اسلامى به ترفندهاى خبرى و گزارشى متوسّل مى شوند; خبرها و گزارشهایى ساخته مى شود که اصلا بنیانى ندارد. آیا ما نیز مى توانیم براى دفاع از حیثیّت خود از چنین شیوه اى استفاده کنیم؟
جواب: در صورتى که راه دفاع منحصر به این کار باشد، و موجب وهن اسلام و جمهورى اسلامى نشود، اشکالى ندارد.
سؤال ۳۲ـ برخى اخبار به ضرر ماست; ولى بیان نکردن آن، موجب بى اعتمادى به نظام، و رسانه هاى خودى و توجّه به رسانه هاى خارجى مى گردد. در این مواقع چه وظیفه اى داریم؟
جواب: هرگاه ضرر نگفتن بیش از ضرر گفتن باشد، لازم است آن خبر بیان شود.
سؤال ۳۳ـ مردم تا چه حد براى شنیدن خبرها محرم هستند؟ حدّ افشاى یک خبر محرمانه تا کجاست؟
جواب: حدّ افشاى آن تا آنجاست که تولید ضرر و زیانى براى جامعه نکند.
سؤال ۳۴ـ چه اخبارى را مى توان عادى، و چه خبرهایى را باید محرمانه تلقّى نمود؟
جواب: اخبارى که افشاى آن سبب سوء استفاده افراد منحرف، یا آگاهى دشمن، یا ضرر و زیانى در سطح جامعه شود، یا آبروى فرد یا گروهى را به خطر مى اندازد، یا افشاى اسرار خصوصى افراد را در پى دارد، جزء اخبار محرمانه به شمار مى رود.
سؤال ۳۵ـ گاه بین دولتمردان، احزاب، جناحها و مانند آن، اختلافى رخ مى دهد. و از سویى یک خبرنگار باید با توجّه به جایگاه خود اخبار و مسائلى را منتشر کند که مطابق خطّ اصلى نظام، و بدون گرایش باشد. بر فرض که هر دو خط سیاسى مورد قبول نظام باشد، وظیفه خبرنگار در این گونه موارد چیست؟
جواب: باید اخبار واقعى را در مسیر مصلحت نظام منتشر کرد.
سؤال ۳۶ـ تا چه حد مى توان خبر جعلى را مخابره کرد؟ آیا این گونه خبرها مى تواند در نظام اسلامى جایگاهى داشته باشد؟ حتّى اگر رعایت مصلحت نظام، افراد، یا مانند آن مدّ نظر باشد؟
جواب: در این گونه امور باید مصلحت اهم نظام و جامعه در نظر گرفته شود.
سؤال ۳۷ـ یک خبرنگار تا چه حد مى تواند نسبت به افراد افشاگرى نماید؟ آیا در افشاگرى بین مرد و زن تفاوتى وجود دارد؟ بین مسلمان و غیر مسلمان چطور؟
جواب: اسرار هیچ مسلمانى را نمى شود افشا کرد; مگر در مواردى که مصلحت مهم تر در کار باشد.
سؤال ۳۸ـ در جامعه ما کسانى هستند که نه مسلمان هستند، و نه انقلاب را قبول دارند. در قبال نشر مسائل و اخبار و نظرات آنان چه وظیفه اى داریم؟
جواب: از آن چه موجب تضعیف نظام، یا تشویش اذهان عمومى است باید پرهیز شود، و مى توان آنچه را مفید، و یا حدّاقل فاقد ضرر است، منتشر ساخت.
سؤال ۳۹ـ بیان اخبار نشاط آور براى جامعه چه حدودى دارد؟ آیا مى شود براى ایجاد این نشاط به دروغهاى مصلحتى نیز متوسّل شد؟
جواب: ایجاد نشاط مجوّز دروغ گفتن نیست.
سؤال ۴۰ـ گاه نقل خبرى از خارج مرتبط با عقاید مسلمانان است. اگر بیان چنین خبرى موجب وهن عقاید ما گردد، بیان آن بهتر است، یا کتمان آن؟ اگر کتمان شود، آیا (بى خبرى) از وجود چنین عقیده اى مفسده آمیزتر نخواهد بود؟
جواب: در این گونه موارد باید از قانون اهم و مهم تبعیت نمود، و مصلحت و مفاسد کار را سنجید، و آن چه مهم تر است باید مورد توجّه قرار بگیرد.
سؤال ۴۱ـ آیا مى توانیم اخبار رسانه هاى خارجى را پخش کرده، و پس از آن نظر خود را نیز بیان نماییم؟
جواب: تفسیر و تحلیل اخبار، که سبب بهره گیرى صحیح و پرهیز از سوء استفاده مى شود، نه تنها جایز بلکه گاه واجب است.
سؤال ۴۲ـ آیا حدس و گمان را مى شود به عنوان یک خبر و نظر منتشر نمود؟
جواب: هرگاه در آن قید کنند که این خبر به صورت حدس و گمان است، و مفسده اى هم بر آن مترتّب نشود، اشکالى ندارد.
سؤال ۴۳ـ خبرى (سیاسى، اقتصادى یا فرهنگى) منتشر کرده ایم که صدق و کذبش برایمان مشخّص نبوده است، حکم آن چیست؟
جواب: در صورتى که به منبع خاصّى اسناد داده شود، و صدق و کذبش بر عهده آن منبع واگذار گردد، و نشر آن مفسده اى نداشته باشد، اشکال ندارد.
سؤال ۴۴ـ اگر دولتى ظالم باشد، خبرنگار تا چه حد مى تواند اسرار را فاش کند; هر چند خودش نیز شهروند همان دولت باشد؟
جواب: در صورتى که نشر آن اخبار موجب امر به معروف و نهى از منکر و مبارزه با فساد باشد، هیچ اشکالى ندارد.
سؤال ۴۵ـ اگر خبررسانى را ابزارى براى اعمال نظارت در همه شؤون (امور سیاسى، فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى) جامعه بدانیم، که در مسیر تحقق (کُلُّکُمْ راع وَ کُلُّکُمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعیَّته) باشد، حدود این نظارت چیست، تا یک خبرنگار هم از مسیر قوانین شرعى و اخلاقى خارج نگردد، و هم وظیفه نظارت دقیق در همه ابعاد عملى شود؟
جواب: پاسخ این سؤال در لابه لاى پاسخهاى بالا آمده است.
سؤال ۴۶ـ (استخبارات) از نگاه لغت شناسى، چه تفاوتى با خبرنگارى ما در فارسى دارد؟
جواب: استخبارات به معناى جستجوگرى و کارهاى اطّلاعاتى است، و اکنون در کشورهاى عربى این واژه درباره وزارت اطّلاعات به کار مى رود. ولى خبرنگارى اشاره به شرح حوادثى است که آشکارا در سطح جامعه رخ مى دهد.
سؤال ۴۷ـ گاه در قلب دشمن اقدام به گماشتن مخبرین مى کنیم. طبعاً کارى که وى مى کند، براى ما اطّلاع رسانى، و از دید دشمن جاسوسى است. چه تفاوتى بین مخبرى و جاسوسى هست؟
جواب: از جواب بالا روشن شد.
سؤال ۴۸ـ آیا انتساب القاب زننده و موهن، به دشمنان دین و انقلاب رواست؟
جواب: این گونه کارها، در شأن مؤمنان و علاقمندان به اسلام نیست.
سؤال ۴۹ـ دشمنان ما در عرصه بین المللى به صورت دائم از طریق خبر، گزارش، تحلیل دروغ علیه ما تبلیغ مى کنند، اگر ما هم مثل آنان عمل کنیم، چه تفاوتى با آنان داریم؟ آیا مجاز هستیم؟ حدّ آن چیست؟
جواب: لازم است از طریق صداقت و راستگویى اخبار را منعکس کنیم، و مراقب توطئه هاى آنها باشیم، و دروغهاى آنها را افشا کنیم، و مطمئن باشید دروغ سرانجام فاش، و سبب بى اعتبارى مى شود.
سؤال ۵۰ـ رشوه دادن به خبرنگاران و نویسندگان خارجى براى درج مطلب به نفع نظام در رسانه هاى خارجى چه حکمى دارد؟
جواب: نام این کار را نمى توان رشوه گذاشت; بلکه حقّ الزّحمه اى است که در مقابل کار مثبت و مفید و مشروع پرداخت مى شود، و براى دهنده و گیرنده اشکالى ندارد.
