امام صادق(ع) می‌فرمایند: رزق بر دو نوع است؛ یکی به صاحبش می‌رسد اگر چه آن را نجوید و دیگری مشروط به جستن آن است، پس آن رزقی که برای بنده در هر صورت تقسیم شده است، به او خواهد رسید گر چه تلاشی نکند.
انسان سؤالات فراوانی را در این مورد در ذهن خود می یابد، تا آنجا که اگر بگوییم بعضی از سؤالات به صورت روزانه در بین مردم جریان دارد، سخن به گزاف نگفته ایم.
سؤالاتی از این قبیل:
– عوامل مؤثر در افزایش روزی چیست؟ اسباب و علل کاهش روزی کدام است؟
– فلسفه وسعت رزق یک گروه و اندک بودن رزق گروهی دیگر چیست؟
– نقش تلاش و سعی انسان برای به دست آوردن روزی و ارتباط آن با تقدیر روزی چگونه است؟
– آیا دعا در افزایش روزی مؤثر است؟
– تا چه اندازه رزق حلال و حرام در سرنوشت انسان مؤثر است؟
کتاب «رزق و روزی از دیدگاه قرآن و حدیث» اثر علی متین، به سؤالات و دغدغه های افراد در خصوص کسب رزق و روزی از دیدگاه قرآن و حدیث پاسخ گفته است که در ادامه می خوانید:
در سخنان معصومین (ع) نیز همانند آیات، واژه رزق در هر دو مورد مادی و معنوی در صورت های گوناگون به کار برده شده است که چند مورد از آن را آورده، سپس نکته ای را متذکر شده و از این بحث می‌گذریم.
الف) بخش ادعیه و زیارات:
۱٫ «اللَهُمَّ ارْزُقْنِی قَلْبًا تَقِیًّا نَقِیًّا».
۲٫ «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ».
۳٫ «تَرْزُقَنِی زِیارَهَ قَبْرِ نَبِیِّکَ وَقُبُورِ الأَئِمَّهِ عَلَیْهِمُ السَّلامُ».
۴٫ «تَرْزُقَنِی أَنْ أَغُضَّ بَصَرِی وَ أَنْ أَحْفَظَ فَرْجِی».
۵٫ «اَللّهُمَّ ارْزُقْنا تَوْفیقَ الطّاعَهِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِیَهِ».
۶٫ «اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی شَهْرِنَا هَذَا وَ ارْزُقْنَا خَیْرَهُ وَ عَوْنَهُ».
ب) بخش سخنان معصومین(ع)
۱٫ قال الصادق (ع): «ثلاثُ خِصالٍ مَن رُزِقَها کانَ کامِلاً: العَقلُ، و الجَمالُ، و الفَصاحهُ»؛ امام صادق (ع) فرمود: سه خصلت است که هر کس از آن بهره‌مند باشد کامل است: خرد، زیبایی و فصاحت.»
۲٫ در حضور حضرت علی (ع)، مردی به شخصی – که پسری برای او به دنیا آمده بود – تهنیت گفت: لیهنئک الفارس، یعنی فرزند سوار (یا دانا و زیرک) گوارایت باد.
پس امام (ع) فرمود: (در شادباش فرزند)، چنین مگو، ولی بگو: خداوند بخشنده را سپاسگزار بوده و فرزند بخشیده شده به تو مبارک باد و این فرزند به کمال توانایی برسد و از نیکوکاری او بهره مند گردی «رُزِقتَ بِرَّه».
همانطور که از آیات و سخنان ائمه (ع) استفاده می شود، رزق و روزی اعم از امور مادی و معنوی است. نکته‌ای که تذکر آن خالی از فایده نخواهد بود، این است که با اندک توجهی به سخنان ائمه (ع) عموماً، و بخش ادعیه و زیارات خصوصاً، به ذهن انسان تبادر می‌کند که توجه به ائمه (ع) به رزق و روزی معنوی، به مراتب افزون تر و بیشتر از توجه آن حضرات به رزق و روزی مادی بوده است.
متأسفانه باید گفت، غالب مردم از فرط توغل در محسوسات و توجه به رزق و روزی مادی، گویی امور معنوی را در زندگی خود «روزی» نمی‌دانند و برای یافتن آن اندک مشقتی را نیز متحمل نمی‌شوند. البته باید گفت در مقابل این افراد، انسان‌هایی نیز هستند که توجه به معنویات، آنها را تا آنجا پیش برده است که امور معنوی را جزء بهترین روزی‌های خود قلمداد می‌کنند.
به عنوان نمونه می‌توان به این ابیات مولوی تمسک جست:
لی حبیب حبه یشوی الحشاء/ لو یشا یمشی علی عینی مشا؛ روز آن باشد که روزیم او بود ای خوشا آن روز و روزی ای خوشا
خلاصه آنکه طالب روزی، عارف به روزی نیز باید باشد و برای به دست آوردن بهترین روزی، از تلاش دریغ ننماید.
* رزق طالب و مطلوب
در روایات معصومین (ع) از جهتی رزق به دو قسم، تقسیم شده است:
یکی رزق طالب است و دیگری رزق مغلوب؛ بعد از ملاحظه روایات باید دید رزق طالب چیست؟ و رزق مطلوب کدام است؟
قال رسول الله: «أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ فَرِزْقٌ تَطْلُبُونَهُ وَ رِزْقٌ یطلبکم …؛ رزق دو نوع است: رزقی که آن را می‌جویی و رزقی که شما را می‌جوید… .
قال علی (ع):
الرِّزْقُ رِزْقَانِ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ فَمَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا طَلَبَهُ الْمَوْتُ حَتَّى یُخْرِجَهُ عَنْهَا وَ مَنْ طَلَبَ الْآخِرَهَ طَلَبَتْهُ الدُّنْیَا حَتَّى یَسْتَوْفِیَ رزقه منها؛ رزق دو جور است؛ یکی تو را می‌جوید و دیگری را تو می جویی؛ پس کسی که دنیاخواه باشد، مرگ او را می‌طلبد تا از دنیا بیرونش برد و کسی که آخرت خواهد (به طاعت و بندگی مشغول باشد و پیش از نیاز برای روزی تلاش نکند) دنیا او را می‌طلبد تا او از آن روزی خود را تمام بستاند.
برای اینکه روشن شود رزق طالب و مطلوب کدامند، می‌توان از سخن امام صادق (ع) بهره جست و رزق طالب و مطلوب را معنا کرد. حضرت می‌فرماید:
«الرِّزْقُ مَقْسُومٌ عَلَی ضَرْبَیْنِ أَحَدُهُمَا وَاصِلٌ إِلَی صَاحِبِهِ وَإِنْ لَمْ یَطْلُبْهُ وَالاْآخَرُ مُعَلَّقٌ بِطَلَبِهِ فَالَّذِی قُسِمَ لِلْعَبْدِ عَلَی کُلِّ حَالٍ آتِیهِ وَإِنْ لَمْ یَسْعَ لَهُ وَالَّذِی قُسِمَ لَهُ بِالسَّعْیِ فَیَنْبَغِی أَنْ یَلْتَمِسَهُ مِنْ وُجُوهِهِ وَهُوَ مَا أَحَلَّهُ اللّهُ لَهُ دُونَ غَیْرِهِ …»؛
رزق بر دو نوع تقسیم شده است: یکی به صاحبش می‌رسد اگر چه آن را نجوید و دیگری مشروط به جستن آن است، پس آن رزقی که برای بنده در هر صورت تقسیم شده است، به او خواهد رسید گر چه تلاشی ننماید؛ و رزقی که مشروط به تلاش برایش تقسیم شده است، پس شایسته است آن را از طریق خودش طلب کند؛ یعنی همان راهی که خداوند آن را حلال قرار داده است و نه جز آن … .
حال با توجه به سخن امام صادق (ع) که گویی به منزله تفسیری است برای سخن علی (ع)، می‌توان گفت رزق طالب آن است که نیاز به تلاش و کوشش ندارد و بدون هوش، و شاید بتوان شیر (غذای) نوزاد را نیز از همین قبیل به شمار آورد. در تفسیر نمونه در مورد رزق طالب آمده است:
نمی‌توان انکار کرد بعضی از روزی‌هاست، چه انسان به دنبال آن برود یا نرود به سراغ او می‌آیند. آیا می‌توان انکار کرد که نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما می‌تابد و یا باران و هوا بدون کوشش و فعالیت به سراغ ما می‌شتابد؟ آیا می‌توان انکار کرد که عقل و هوش و استعدادی که از روز نخست در وجود ما ذخیره شد به تلاش ما نبوده است؟ حدیث علی (ع) نیز [حدیث مورد بحث] اشاره به این حقیقت است.
البته بعید نیست که بگوییم یک معنای دیگر «رزق طالب» این است که:
بعضی از روزی‌ها گر چه در اصل وصولشان، انسان محتاج به تلاش است، اما در برخی موارد از طریقی که انسان گمانش را نمی‌کند بدو می‌رسد؛ این روزی را نیز می‌توان رزق طالب نامید.
تفسیر نمونه در این زمینه می‌گوید:
این را نیز نمی‌توان انکار کرد که در پاره‌ای از موارد، انسان به دنبال چیزی نمی‌رود ولی بر اثر یک سلسله تصادف‌ها، موهبتی نصیب او می‌شود. این حوادث گر چه در نظر ما تصادف است، اما در واقع از نظر سازمان آفرینش، حسابی در آن هست. بدون شک حساب این روزی‌ها از روزی‌هایی که در پرتو تلاش و کوشش به دست می‌آیند، جداست و حدیث حضرت علی (ع) ممکن است اشاره به اینها نیز باشد.
البته می‌توان برای تأیید این معنا از «رزق طالب» به آیات مربوط به «وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ» و روایات مربوط به آن تمسک جست، چرا که اگر انسان گمان وصول رزقی را نیز نبرده باشد، به طور مسلم، تلاشی نیز برای آن انجام نداده است.
با در نظر گرفتن «رزق طالب» و معنای آن، مفهوم رزق مطلوب روشن خواهد شد و معنای آن، این که انسان با تلاش و کوشش است که به آن دست می‌یابد.
در دیوان منسوب به حضرت علی (ع) در مورد رزق طالب و مطلوب آمده است:
مبادا که سرزنش بندگان کنی، که روزی‌ات آنگاه که بار دهد، خود به نزد تو آید.
خواست خدا، روزی را از پیش، برای وقتش نهاده است، در بهترین روز می‌آیدت، یا خود به دستش می‌آوری.
پس به خدای بخشنده‌ات تکیه کن که نسبت به بنده مهربان‌تر از پدر به فرزند است.
کیوان آرامش
