دعا در فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و از آن به عنوان سلاح مؤمن و یکی از بهترین راه‌های کمال و رسیدن به اهداف متعالی و ارتباط با خداوند متعال یاد شده است. در روایات معصومین و دستورات بزرگان، همواره توصیه به دعا کردن شده که دعا در هر شرایط زمانی و مکانی و روحی افراد امکان پذیر و مؤثر است، امّا برخی از مکانها و زمانها با توجه به اهمیت آنها، جهت استجاب دعا تأثیر خاصی دارند و خداوند برخی از زمانها و مکانها را نسبت به دیگر مکانها و زمانها فضیلت و برتری داده است؛ مانند برتری شهر مکه نسبت به دیگر سرزمینها و فضیلت شب قدر نسبت به هزار ماه. خداوند این فضیلتها را برای آن قرار داده تا انسان بتواند با استفاده از آنها هرچه بهتر و بیشتر به خداوند تقرب جوید.
در این نوشتار، اول به مکانهای مقدسی که دعا در آن اوقات سفارش شده است، اشاره می‌کنیم سپس به بیان زمانهای خاص دعا می‌پردازیم:
مکانهای دعا:
۱٫ مسجد: درباره فضیلت مسجد نسبت به سایر مکانها، امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ از جبرئیل پرسید چه مکانی نزد خدا محبوب‌تر است. جبرئیل فرمود مساجد، و محبوبترین مردم اهل مسجد کسی است که اول از همه داخل مسجد شود و آخر از همه خارج شود.[۱]« دعا در مکان محبوب خدا به اجابت نزدیکتر است چنانکه »امام باقر وقتی حاجتی داشت به مسجد می‌رفت و دعا می‌کرد.[۲]«
۲٫ مسجد کوفه: این مسجد مکانی است که سالکان و عارفان بسیاری با عبادت در آنجا، خود را به درجات بلند عرفانی رساندند. مسجدی است که به فرموده امام صادق ـ علیه السّلام ـ »هزار نبی و هزار وصی در آن نمازگزارده‌اند.[۳]« و علمای بزرگ شیعه عملا فضیلت این مسجد و تاثیر دعا و مناجات در آن را ثابت کرده‌اند.
۳٫ مکه: مکه از ابتدای خلقت سرزمین برگزیده خداوند بوده است. برای همین خانه خدا در آن مکان مقدس بنا شده است و خداوند به درخواست حضرت ابراهیم، مکه را شهری امن برای ساکنان آن قرار داده است. ( بقره/۱۲۶) و به خاطر فضیلتی که دارد دارای احکام ویژه‌ای است و این فضیلت باعث استجابت دعا میشود چنانکه »امام رضا ـ علیه السّلام ـ در حالیکه اشاره به مکه و کوههای اطراف می‌کرد، فرمود: کسی در آن کوهها توقف نمی‌کند مگر اینکه دعایش مستجاب میشود لاکن دعای مومن در آخرتش اجابت میشود و دعای کافر در دنیایش.[۴]
۴٫ مسجد النبی: همانگونه که مساجد نسبت به سایر اماکن برتری دارند، در میان مساجد نیز برخی از آنها نسبت به برخی دیگر برترند. از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است که: » رسول اکرم فرمود نماز در مسجد من برابر است با هزار نماز در مساجد دیگر غیر از مسجد الحرام.[۵]«
۵٫ حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » خداوند در روی زمین مکانهایی دارد که دعا در آنها مستجاب میشود و حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ یکی از این اماکن است.[۶]«
۶٫ سرزمین عرفات: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: »رسول خدا در حجه الوداع فرمود روز عرفه هنگام عصر خداوند به سبب اهل موقف عرفات، مباهات می‌کند و به ملائکه می‌فرماید به بندگانم نگاه کنید که از اطراف عالم با تحمل سختی به اینجا آمده‌اند. آیا می‌دانید از من چه می‌خواهند؟ ملائکه گویند درخواست بخشش و مغفرت می‌کنند خداوند می‌فرماید گواه باشید که آنها را بخشیدم[۷]«
زمانهای دعا
زمانهای دعا به دو نوع تقسیم می‌شوند: نوع اول زمانهای نامتعین و نسبی که در هر ساعت از شبانه‌روز می تواند پیش بیاید و بستگی به اعمال خود شخص یا حوادث پیرامون دارد.
دوم زمانهای متعین و خاص که از طرف شارع معین شده است.
اول ـ زمانهای نامتعین:
۱٫ بعد از نماز: بهترین وسیله تقرب به خدا، نماز است که پیامبر آن را محراج مومن نامیده است و این از بهترین اوقات دعاست. امام باقر می‌فرمایند:» دعا بعد از نماز از نماز مستحبی بهتر است.[۸]« به ویژه نمازظهر که قرآن کریم در سوره بقره به صورت جداگانه آن را مورد تاکید قرار داده است.(بقره/۲۳۸) پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: » هنگام ظهر همه چیز پروردگار را تسبیح می‌کنند، پس خداوند در آن ساعت امر به نماز کرد و آن ساعتی است که درهای آسمان گشوده است و بسته نخواهد شد تا بعداز نمازظهر و در آن ساعت دعا مستجاب میشود.[۹]«
و از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است که: »وقتی پدرم می‌خواست حاجتی طلب کند هنگام ظهر آن را طلب می‌کرد.[۱۰]«
۲٫ هنگام قرائت قرآن: تلاوت قرآن، گوش دادن به سخنان خداوند متعال است و خداوند کریم‌تر از آن است که در مقابل به سخن بنده خود توجه نکند. امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ توصیه به دعا در چهار وقت می‌فرمایند که یکی از آنها هنگام تلاوت قرآن است.[۱۱]
۳٫ دعا قبل از بلا: انسان باید همیشه پروردگار خود را به یاد داشته باشد و با توکل بر او همه کارهای خود را انجام دهد. اما معمولا انسان در وقت راحتی خدا را فراموش می‌کند و در حال سختی و ناچاری به یاد او می‌افتد مثل اینکه خدا فقط خدای سختی‌ها و مشکلات است در حالیکه در راحتی‌ها به یاد خدا بودن، باعث جلب توجه خداوند در سختی‌ها میشود. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » کسی که قبل از نزول بلا دعا کند، هنگام بلا دعایش مستجاب میشود و به آسمان می‌رود و ملائکه گویند این صدا آشناست. و کسی که قبل از گرفتاری و بلا دعا نکند، دعایش هنگام بلا مستجاب نمی‌شود و ملائکه گویند این صدا را نمی شناسیم.[۱۲]«
دوم- زمانهای متعین:
۱٫ چهار وقت روز: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: دعا در چهار وقت به اجابت می‌رسد: قبل از اذان صبح، بعد از طلوع فجر، بعدازظهر و بعد از مغرب[۱۳]« دعا در هر یک از این چهار وقت در امر خاصی تاثیر بیشتری دارد. چنانکه امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید مخصوص تقسیم رزق و روزی است.[۱۴]«
۲٫ روز جمعه: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند:» روز جمعه بر درگاه خدا تضرع و بسیار دعا کنید و از خداوند طلب بخشش و رحمت کنید. خداوند در این روز دعای هر مومنی را اجابت می‌کند.[۱۵]« و امام صادق(و یا امام باقر ـ علیه السّلام ـ) می‌فرمایند: » گاهی بنده مومن از خداوند حاجتی طلب می‌کند و خداوند برآوردن حاجت او را تا روز جمعه به تاخیری می‌اندازد.[۱۶]«
۳٫ شب عید قربان و اول رجب: امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » من تعجب می‌کنم از کسی که در چهار شب از سال، فارغ از عبادت باشد: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول رجب[۱۷]«
۴٫ روز عرفه: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » عصر روزعرفه خداوند ملائک را به آسمان دنیا نازل می‌کند و به آنان می‌فرماید: به بندگانم نگاه کنید که با سختی و زحمت به سوی من آمده اند و به آنان پیام فرستاده ام که مرا بخوانید و از من درخواست کنید من شما ملائک را شاهد می‌گیرم که همین امروز دعای آنان را اجابت کنم.[۱۸]«
۵٫ نیمه شعبان: شب نیمه شعبان از شبهای بافضیلت سال است که با ولادت امام زمان(عج) بر فضل و برکت آن افزوده شد. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: » پدرم فرمود این شب، بعد از شب قدر برترین شب سال است. در این شب خداوند از روی فضل و کرم به مردم نظر می‌کند و بندگان خود را می‌بخشد پس دراین شب برای رسیدن به خدا بسیار تلاش کنید. شبی است که خداوند بر خود فرض کرده که دعاکننده‌ای را ناامید برنگرداند مادامی که معصیت و گناه طلب نکند.[۱۹]« و امام رضا در فضیلت این شب فرمودند: » شبی است که خداوند بندگان خود را از آتش می‌رهاند و گناهان بزرگ را می‌بخشد. پدرم می‌فرمود دعا در این شب مستجاب است.[۲۰]« و سیره معصومین شب زنده‌داری و مناجات در این شب بوده است چنانکه امام سجاد این شب را سه قسم می‌کرد: قسمتی را نماز می‌خواند، قسمتی را دعا می‌کرد و اهل خانه آمین می‌گفتند سپس استغفار می‌کرد و از خدا بهشت طلب می‌کرد و این کار تا طلوع فجر ادامه داشت.[۲۱]«
۶٫ شب عید فطر: یک ماه مهمانی خدا و دوری انسان از بسیاری از گناهان و تابیدن نور الهی بر دل بندگان در شبهای قدر انسان را به خالق خود نزدیک می‌کند و این از بهترین اوقات دعاست.
در این شب پاداش عمل یک ماه بندگان داده میشود. پیامبراسلام می‌فرمایند:»وقتی شب عیدفطر فرا می‌رسد- که به آن شب پاداش گویند – خداوند اجر عاملین را می‌دهد ولی بدون حساب.[۲۲]« در این حال دعا می‌تواند باعث جلب رضایت الهی و دریافت پاداش بیشتر شود. از امام رضا ـ علیه السّلام ـ روایت است» در سه شب روزیها و مرگها و مقدرات یک سال تقسیم میشود. شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، نیمه شعبان و شب عید فطر.[۲۳]«
۷٫ ماه مبارک رمضان: ماه مبارک رمضان، ماه رحمت خداست که درهای بهشت باز و درهای جهنم بسته است. ماهی است که خداوند برکات خود را بر بندگان نازل می‌کند و همه آنان را مهمان سفره فضل و کرم خویش می‌نماید و میزبان هرچه در توان دارد مهمان خود را شاد و راضی نگه می‌دارد. و برآوردن تقاضای مهمان را بر خود وظیفه می‌داند.
[۱]. همان، ج ۳، ص ۴۸۹٫
[۲]. همان، ج ۲، ص ۴۷۷٫
[۳]. همان، ج ۳، ص ۴۹۲٫
[۴]. میرزا جواد ملکی تبریزی، المراقبات، ص ۲۰۸٫
[۵]. شیخ کلینی، کافی، ج ۴٫ ص ۵۵۶٫
[۶]. ابن فهد حلی، عده الداعی، ص ۵۷٫
[۷]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۴۹٫
[۸]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴۳۷٫
[۹]. قطب الدین راوندی، فقه القرآن ج ۱، ص ۱۱۴٫
[۱۰]. شیخ کلینی، کافی، ج ۲، ص ۴۷۷٫
[۱۱]. شیخ کلینی، کافی، ج ۲، ص ۴۷۷٫
[۱۲]. شیخ کلینی، کافی، ج ۲، ص ۴۷۲٫
[۱۳]. همان، ص ۴۷۷٫
[۱۴]. همان، ص ۴۷۸٫
[۱۵]. قطب راوندی، الدعوات، ص ۳۶٫
[۱۶]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۸۱٫
[۱۷]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۸، ص ۱۲۲٫
[۱۸]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۵۴٫
[۱۹]. همان، ج ۹۴، ص ۸۵٫
[۲۰]. همان، ج ۹۴، ص ۸۴٫
[۲۱]. همان، ج ۸۰، ص ۱۱۵٫
[۲۲]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۳۷٫
[۲۳]. همان، ج ۸۸، ص ۱۲۳٫
@#@ بنابراین ماه مبارک رمضان از بهترین فرصتهای طلب حاجت از خداوند متعال است. امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » در ماه رمضان بسیار دعا کنید.[۱]«
و رسول خدا می‌فرمایند: »دعا در ماه رمضان مقبول است.[۲]«
۸٫ شب قدر: امام صادق ـ علیه السّلام ـمی‌فرمایند: » شب قدر، قلب ماه رمضان است.[۳]شبی است که از هزار ماه بهتر است و به بیان امام صادق ـ علیه السّلام ـ: »شبی که عمل درآن بهتر است از عمل در هزار ماهی که شب قدر در آن نباشد.[۴]« دعا در این شب به سبب فضیلتی که دارد هم به اجابت نزدیکتر است و هم می‌تواند سرنوشت یک سال انسان را با خیر و عافیت رقم زند چنانکه امام باقر ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: »در شب قدر همه مسائل مربوط به یکسال تا شب قدر دیگر مقدر میشود. مسائلی همچون خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ یا رزق و روزی. پس هرچه درآن سال مقدر شود حتمی است و قطعا محقق خواهد شد.[۵]«
محمدحسن باقری
[۱]. شیخ صدوق، من لا یحذره الفقیه، ج ۲، ص ۱۰۸٫
[۲]. همان، ج ۲، ص ۹۸٫
[۳]. شیخ کلینی، کافی، ج ۴، ص ۶۵٫
[۴]. شیخ کلینی، کافی، ج ۴، ص ۵۷٫
[۵]. همان، ص ۱۵۷٫
