وَمَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ. (قالَ الرَّضِىُّ وَتَصْديقُ ذلِكَ كِتابُ اللهِ قالَ اللهُ فِي الدُّعاءِ: (ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ) وَقالَ فِي الاِْسْتِغفارِ: (وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً)وَقالَ فِي الشُّكْرِ: (لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاََزِيدَنَّكُمْ) وَقالَ فِي التَّوْبَةِ: (إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيب فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَكانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً)).
و كسى كه توفيق شكرگزارى پيدا كند از فزونى نعمت محروم نخواهد شد. مرحوم سيّد رضى مى گويد: تصديق و تأييد اين گفتار (درباره امور چهارگانه و نتايج آن) در قرآن مجيد است. خداوند در مورد دعا مى فرمايد: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم»، درباره استغفار مى فرمايد: «هركس كار بدى انجام دهد يا بر خويشتن ستم روا دارد سپس از خداوند آمرزش طلب كند خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت»، درباره شكر مى فرمايد: «هرگاه شكر نعمت به جا آوريد نعمت را بر شما افزون مى كنم»، و درباره توبه مى فرمايد: «توبه (و بازگشت به رحمت خداوند) براى كسانى است كه كار بدى از روى جهالت انجام مى دهند سپس به زودى توبه مى كنند و به سوى خدا باز مى گردند آنها كسانى هستند كه خداوند توبه آنها را مى پذيرد و خداوند دانا و حكيم است»
شرح و تفسير
اين چهار چيز را دريابيد
امام(عليه السلام) در اين كلام حكيمانه به چهار نعمت الهى اشاره مى فرمايد كه هرگاه محقق شوند چهار نعمت ديگر را به دنبال خود دارند. مى فرمايد: «كسى كه توفيق چهار چيز پيدا كند از چهار چيز محروم نخواهد شد»; (مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً). اشاره به اين كه اين چهار چيز با آن چهار چيز لازم و ملزوم يكديگرند همان گونه كه در قرآن هم به آن اشاره شده و در ذيل اين كلام خواهد آمد. نخست اين كه: «كسى كه توفيق دعا يابد از اجابت محروم نمى گردد»; (مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الاِْجَابَةَ). زيرا همان گونه كه در ذيل خواهد آمد اين وعده الهى است كه فرموده است دعا كنيد تا من اجابت كنم. دعا ـ همان گونه كه قبلاً هم گفته ايم ـ يكى از مهم ترين عبادات و امور سرنوشت ساز در زندگى بشر است. انسان بايد تمام تلاش و كوشش خود را در رسيدن به اهداف صحيح به كار گيرد; ولى در بسيارى از موارد عاجز و ناتوان مى شود و دستش از همه جا كوتاه مى گردد. اينجاست كه رو به درگاه الهى مى آورد و با اظهار عجز از لطف و كرم او استمداد مى جويد و با اين عمل شايسته اين مى شود كه خدا آن نعمت را چنانچه صلاح او باشد به او بدهد و اگر صلاح او نباشد پاداش مهم ترى ـ طبق آنچه در روايات آمده ـ براى او ذخيره مى كند. البته قبولى دعا شرايطى دارد كه ما آن را به طور مشروح در مقدمه مفاتيح نوين آورده ايم. دوم اين كه: «كسى كه توفيق توبه پيدا كند از قبول آن محروم نمى گردد»; (وَمَنْ أُعْطِيَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ). انسان همواره در معرض لغزش هاست; هواى نفس و شهوات از درون و وسوسه هاى شياطين انس و جن و زرق و برق دنيا از برون دائماً طوفانى در اطراف او به راه مى اندازد و گاه گرفتار لغزش مى گردد. اگر باب توبه به روى او گشوده نشود مأيوس مى گردد و به دنبال آن در درياى گناه غوطهور خواهد شد. اما خداوند رحمان و رحيم درهاى توبه و اصلاح خويشتن را به روى او گشوده و وعده قبول به توبه كنندگان حقيقى داده است تا از رحمت خدا مأيوس نشوند و از مسير حق منحرف نگردند. امام سجاد(عليه السلام) در مناجات تائبين مى فرمايد: «إلهي أنْتَ الَّذي فَتَحْتَ لِعِبادِكَ باباً إلى عَفْوِكَ سَمَّيْتَهُ التَّوْبَةَ وَقُلْتَ: (تُوبوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً) فَما عُذْرَ مَنْ أغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ; خداوندا تو كسى هستى كه درى به روى بندگان خود گشوده اى و نام آن را توبه گذارده اى و فرموده اى: «همگى به سوى خدا باز گرديد و توبه خالص كنيد» با اين حال آنان كه غافل مى شوند تا از اين در به سوى عفو الهى وارد شوند چه عذرى دارند». در سومين جمله مى فرمايد: «كسى كه توفيق استغفار يابد از آمرزش محروم نمى شود»; (وَمَنْ أُعْطِيَ الاِْسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ). «توبه» ندامت از گذشته و بازگشت به سوى خداست و «استغفار» يكى از شرايط آن است و در واقع ذكر استغفار بعد از توبه در كلام امام(عليه السلام) از قبيل ذكر خاص بعد از عام است. البته گاه استغفار و توبه به يك معنا نيز استعمال مى شوند; به هر حال خداوند غفور و ودود وعده داده كه مستغفرين را مورد محبت قرار دهد و آنها را مشمول آمرزش و مغفرت خويش سازد. در چهارمين جمله مى فرمايد: «كسى كه توفيق شكرگزارى پيدا كند از فزونى نعمت محروم نخواهد شد»; (وَمَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ). اين وعده الهى است كه در آيات ذيل خواهد آمد و عقل و خرد انسان نيز گواه بر آن است، زيرا شكرگزاران لياقت خود را با اين عمل براى فزونى نعمت ثابت مى كنند و خداوند حكيم كه هر كارش روى حساب و حكمت است به اين گونه افراد نعمت بيشترى مى بخشد. البته مى دانيم شكر حقيقى تنها شكر به زبان نيست بلكه مرحله مهم تر آن شكر عملى است و آن اين است كه از هر نعمتى در جاى خود استفاده كند و نعمت هاى الهى را وسيله عصيان و نافرمانى حق نسازد. به دنبال اين كلمات حكمت آميز مرحوم سيّد رضى مى گويد: «تصديق و تأييد اين گفتار (درباره امور چهارگانه و نتايج آن) در قرآن مجيد است»; (قالَ الرَّضِيُ وَتَصديقُ ذلِكَ كِتابُ اللهِ). «خداوند در مورد دعا مى فرمايد: مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را اجابت كنم»; (قالَ اللهُ في الدُّعاءِ: (ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ) ). درباره استغفار مى فرمايد: «هركس كار بدى انجام دهد يا به خود ستم كند، سپس از خداوند طلب آمرزش نمايد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت»; (وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً). درباره شكر مى فرمايد: «اگر شكرگزارى كنيد، (نعمت خود را) بر شما افزون خواهم كرد»; (لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاََزِيدَنَّكُمْ). درباره توبه مى فرمايد: «پذيرش توبه از سوى خدا، تنها براى كسانى است كه كار بد را از روى جهالت انجام مى دهند، سپس به زودى توبه مى كنند. خداوند، توبه چنين كسانى را مى پذيرد; و خدا دانا و حكيم است»; (إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيب فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَكانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً). همان گونه كه در بالا آمد در منابع فراوانى استدلال به اين آيات در كلام امام(عليه السلام)است نه كلام سيّد رضى و اين استدلال نشان مى دهد كه امامان معصوم(عليهم السلام) بسيارى از سخنان پربار خود را از قرآن مجيد و تفسير آن برگزيده اند. اين امور چهارگانه به طور گسترده در روايات معصومان(عليهم السلام) نيز آمده است. از جمله در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم كه فرمود: «خَيْرُ الْعِبادَةِ الاِْسْتِغْفارُ; بهترين عبادت استغفار است». در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است: «أكْثِرُوا مِنَ الاِْسْتِغْفارِ فَإنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُعَلِّمْكُمُ الاْسْتِغْفارَ إلاّ وَهُوَ يُريدُ أنْ يَغْفِرَ لَكُمْ; زياد استغفار كنيد زيرا خداوند متعال استغفار را به شما نياموخته مگر به اين جهت كه مى خواهد شما را بيامرزد». تأثير استغفار در برطرف شدن مشكلات و هموم و غموم و فزونى رزق نيز طبق روايات قابل انكار نيست. درباره اهميت شكر نيز همين بس كه در حديثى از امام اميرالمؤمنين در «غررالحكم» مى خوانيم: «اَوَّلُ ما يَجِبُ عَلَيْكُمْ لِلّهِ سُبْحانَهُ شُكْرُ أياديهِ وَابْتِغاءُ مَراضيهِ; نخستين چيزى كه بر شما در برابر خداوند سبحان واجب است شكر نعمت هاى او و به دست آوردن موجبات خشنودى اوست».
