شرح و تفسير حکمت 145 نهج البلاغه

كَمْ مِنْ صَائِم لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلاَّ الْجُوعُ وَالظَّمَأُ، وَكَمْ مِنْ قَائِم لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلاَّ السَّهَرُ وَالْعَنَاءُ، حَبَّذَا نَوْمُ الاَْكْيَاسِ وَإِفْطَارُهُمْ.

امام(عليه السلام) فرمود: چه بسيار روزه دارانى كه از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند و چه بسيار شب زنده دارانى كه از قيام شبانه خود جز بى خوابى و خستگى ثمره اى نمى گيرند. آفرين بر خواب هوشمندان و افطارشان!

شرح و تفسير

روزه داران بى نصيب و شب زنده داران بى خبر!

مى دانيم عبادات نيز مانند انسان، روح و جسمى دارند. امام(عليه السلام) در اين كلام حكيمانه اش اشاره به عبادات بى روح و كم نتيجه يا بى نتيجه كرده مى فرمايد: «چه بسيار روزه دارانى كه از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند و چه بسيار شب زنده دارانى كه از قيام شبانه خود جز بى خوابى و خستگى ثمره اى نمى گيرند. آفرين بر خواب هوشمندان و افطارشان»; (كَمْ مِنْ صَائِم لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلاَّ الْجُوعُ وَالظَّمَأُ، وَكَمْ مِنْ قَائِم لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلاَّ السَّهَرُ وَالْعَنَاءُ، حَبَّذَا نَوْمُ الاَْكْيَاسِ وَإِفْطَارُهُمْ). «سَهَر» (بر وزن سفر) به معناى شب بيدارى و «عَناء» به معناى رنج و تعب است. همان گونه كه در بالا اشاره شد عبادات، ظاهرى دارد و باطنى يا صورتى و سيرتى; صورت عبادات افعالى است كه در ظاهر بايد انجام شود; ولى باطن آنها فلسفه هاى تربيتى است كه نتيجه آن قرب الى الله است. براى رسيدن به اين نتايج قناعت به شكل عبادات كافى نيست بلكه توجه به آداب آن نيز لازم است. مثلاً در نماز اگر حضور قلب نباشد و انسان اذكار و افعال آن را در حالى بجا آورد كه فكر او مشغول برنامه هاى دنياى مادى اوست به يقين از نتايج تربيتى آن كه باز داشتن از گناه (نهى از فحشا و منكر) و قرب الى الله (الصَّلاةُ قُرْبانُ كُلُّ تَقِىٍّ) و شستشوى دل از زنگار گناه است محروم خواهد ماند. همچنين روزه برنامه هاى ظاهرى مانند خوددارى از خوردنى و نوشيدنى و بعضى ديگر از لذات نفسانى دارد و فلسفه اى كه عبارت از تقويت ايمان و اراده و مبارزه با هواى نفس و شيطان است كه اگر آنها حاصل نشود نتيجه روزه كه تقوا است: (لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) حاصل نمى گردد و انسان را از عذاب الهى باز نمى دارد و سپرى در برابر آتش نمى شود. به همين دليل در روايات اسلامى تأكيد زيادى بر آداب نماز و روزه و ساير عبادات شده است تا عبادات افزون بر اسقاط تكليف به درجه قبولى در نزد پرورگار برسد. علاوه بر اين، افعال و اعمال زشتى جزء موانع قبولى عبادت است; مانند غيبت كردن، نوشيدن مست كننده ها، استفاده از اموال حرام و امثال آن كه سبب مى شود عبادات تا مدتى مقبول درگاه خدا نگردد. نيز يكى از مهم ترين شرايط قبولى عبادات، پذيرش ولايت اهل بيت است كه اگر نباشد عبادات به كلى بى روح و خالى از محتوا مى شود. كلام حكيمانه فوق ناظر به تمام اين امور نيز هست; كسانى هستند روزه مى گيرند; اما انواع گناهان را در حال روزه انجام مى دهند; ظلم مى كنند، مال مردم مى خورند، آبروى مسلمانان را مى ريزند و با غيبت و تهمت افراد بى گناه را آزار مى دهند به يقين اين گونه اشخاص از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند، چنان كه شب زنده دارانى هستند مانند خوارج كه خون بى گناهان را مى ريزند، با امام معصوم به مبارزه برمى خيزند و جنايات بى رحمانه اى مى كنند و با اين حال شب تا به صبح نماز و قرآن مى خوانند. اينها هرگز بهره اى از عبادات شبانه نخواهند برد. منظور از «اكياس» (جمع كيّس به معناى انسان با هوش است) تنها پرهيزگاران و افراد با معرفت و هوشمند به همه اسرار عبادات آگاهند و آداب آن را به كار مى بندند. آنها اگر چه روزه مستحبى به جا نياورند و عبادات مستحب شبانه را انجام ندهند خواب و افطارشان از عبادات گروه اول بالاتر است; خواب و افطارى كه به آنها براى اطاعت خالق و خدمت به خلق نيرو مى دهد. نكته: خستگان محروم! كلام حكيمانه فوق كه بخشى از آن از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل شده و به صورت مبسوط تر از اميرمؤمنان(عليه السلام)، گويا بر گرفته از آيه سوم سوره «غاشيه» است. آنجا كه حال مجرمان را شرح مى دهد و مى فرمايد: «(عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ); پيوسته عمل كرده و خسته شده اند (و نتيجه اى نگرفته اند)» و دليلش آن است كه نه معرفت كافى براى عمل داشتند نه شرايط آن را رعايت كردند و نه موانع آن را برطرف نمودند و حتى گاهى با اعمال ناشايست خود اگر بهره اى هم از اعمال پيشين برده بودند آنها را حبط و باطل نمودند. در كتاب كافى در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه براى ناصبيان و دشمنان اهل بيت تفاوتى نمى كند كه نماز بخوانند يا اعمال ناشايست انجام دهند و اين آيه شريفه: (عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ * تَصْلَى نَاراً حَامِيَةً) درباره (امثال) آنها نازل شده است. در حديث ديگرى آمده است كه براى ناصبين به اهل بيت تفاوت نمى كند كه نماز بخوانند يا دزدى كنند آنها در آتش دوزخند. هنگامى كه انسان حالات خوارج را مطالعه مى كند به عمق اين گفتار حكيمانه امام(عليه السلام) آشناتر مى شود; آنها چگونه افراد بى گناه را سر مى بريدند و حتى شكم زن باردار را پاره مى كردند و او و جنينش را مى كشتند و حتى قتل اميرمؤمنان على(عليه السلام) را واجب مى شمردند; اما با اين حال صداى زمزمه تلاوت قرآن شبانه و نماز شبشان همواره به گوش مى رسيد. شبيه آنها گروهى از وهابيون امروزند كه به آسانى ده ها و صدها نفر از افراد بى گناه، زن و كودك و پير و جوان را به خاك و خون مى كشند سپس در نمازهاى پنج گانه با صفوف منظم و خواندن سوره هاى طولانى به وسيله امام و زمزمه آمين بعد از حمدشان و اهميت فوق العاده دادن به مد (ولا الضالين) حضور پيدا مى كنند به گونه اى كه هر كس اعمال سوء و جنايت هاى فوق العاده آنها را نديده و نشنيده باشد تحت تأثير واقع مى شود و گمان مى كند اينها فرشتگانى هستند در روى زمين در حالى كه شياطينى هستند مستحق جهنم و سجين. اين سخن را با حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) خاتمه مى دهيم. آن حضرت شنيد كه زنى در حال روزه دارى كنيز خود را دشنام مى دهد! دستور داد طعامى حاضر كردند و به آن زن فرمود: بخور. عرض كرد: روزه دارم. فرمود چگونه روزه دار هستى در حالى كه كنيز خود را دشنام دادى روزه فقط پرهيز از طعام و شراب نيست.