یادآوری وفراموشی درقران
مسائل تذکر و یادآوری در زندگی انسان اهمیت بسیارزیادی دارد چرا که یادآوری معلومات و مهارتهای گذشته،ما را برای مقابله با مشکلات آینده توانا می سازد،ودر ادامه پیشرفت به منظور کسب اطلاعات جدیدوکشف حقایق تازه به ما کمک می کنند و این خود مساله ای مهم در تکامل پیشرفت علمی و تمدن بشری محسوب می شود.
((یادآوری))علاوه بر اهمیتی که در زندگی علمی وعملی انسان دارد،ازنظر دینی نیز حایز اهمیت فراوانی است. به طور مثال ،دائما به یاد خدا بودن،و یادآوری تفضلات و نعمتهای فراوانی که خداوند عطا فرموده است ونیز یادآوری آخرت و روز جزا وپاداش و کیفری که در انتظار انسان است،داری اهمیت فراوانی است،زیرا انسان را به تقوا و عمل صالح و آراسته شدن به فضایل اخلاقی وامی دارد. بنابراین،تذکر و یادآوری ،هم در دنیا وهم در آخرت برای انسان و برای تحقق یافتن خیر و نیکی،سودمند است.قرآن کریم در بسیاری از آیات،مردم را به یاد خدا تشویق کرده است. و نظیر عبارات زیر،در قران بسیار تکرار شده است:
(پس آیا متذکر نمی شوید)،(کمتر متذکر می شوید)،(شایدمتذکر شوند)،(پس آیا متذکر نمی شوند؟)،(شاید متذکر شوند)،(تا صاحبان خرد واندیشه پندگیرند)،(تنها صاحبان خرد متذکر می شوند)،(بجز خردمندان کسی متذکر نمی شود).
در قران آیات زیادی وجود دارد که خداوند متعال پیامبر اسلام(ع) را مبعوث فرموده و قران را بر او نازل کرده است تا مردم را به یاد یکتا پرستی و روز رستاخیز و حساب آخرت ، و همچنین به یاد تعالیم انبیا و فرستادگان گذشته که از آنها غافل مانده و فراموششان کرده بودند، بیندازد و اینک نمونه هایی از این آیات:
((این کتابی است که برتو نازل شده و نبایداز ناحیه آن ناراحتی در سینه داشته باشی و هدف آن است که به وسیله آن (همگان را از عواقب بد عقاید و اعمال نادرستشان)بیم دهی و تذکری است برای مومنان. (بنابراین) از چیزی که از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده پیروی کنید و از سرپرستان و معبودهای دیگری جز او پیروی نکنید ،اما کمترمتذکر می شوید.)).*اعتراف2و3*
((این (قران)ابلاغی است برای (عموم)مردم ,تاهمه اندار شوند وبدانند او معبود واحدی است و تا صاحبان مغز(واندیشه) پندگیرند.))*ابراهیم52*`
((تودر طرف کوه طور نبودی زمانی که (به موسوی )ماندا دادیم،ولی این رحمتی از سوی پروردگار تو بود (که این اخبار را در اختیارت نهاد) تا به وسیله آن قومی را انذار کنی که قبل از تو هیچ انذارکنند ه ای برای انها نیا مد،شاید متذکر گردند)).*قصص46*
((این کتابی است پر برکت که بر تو نازل کرده ایم تا در ایات ان تدبر کنند و صاحبان مغز (واندیشه )متذکر شوند.)).*ص:29*
ما ان (قران)را برزبان تو اسان ساختیم تا متذکر شوند)) *دخان:58*
((..پس ان کس را که از وعده عذاب قیامت ترسان است به ایات قران متذکر ساز.))*ق:45*
((و پیوسته تذکر ده ،زیرا تذکر برای مومنان سودمند است .))* ذاریات:55*
((ای رسول ،تو خلق را (به حکمتهای الهی )متذکر ساز که وظیفه پیامبری تو غیر از این نیست .))*غاشبه 21*
الف –فراموشی
یکی ازمشکلات انسان این است که همواره درمعرض فراموشی قرار دارد و این البته برایش زیان اور است ودر بسیاری موارد مانع غلبه او بر مشکلات زندگی می شود . قران در بسیاری از ایات مسا له فراموشی را ذکر کرده است . ما اگر به این ایات مراجعه کنیم و مفاهیم ان را مورد بررسی قرار دهیم ، در می یابیم که مساله فراموشی در ایات ،به چند معنی امده است که می توان انها را در موارد زیر خلاصه کرد:
1-نسیانی که در مورد حوادث و اسامی اشخاص و اطلاعات به دست امده قبلی انسان ،بر ذهن عارض می شود،این همان فراموشی معمولی است که در نتیجه تزاحم وتداخل معلومات ،به مردم دست می دهد.روان شناسان این نوع فراموشی را مورد بررسی قرار داده اند وان را ناشی از تداخل معلومات می دانند .انها میان دو نوع تداخل یعنی ((تداخل سابق))و((تداخل لاحق))فرق قایل شده اند.تداخل سابق هنگامی پدید می اید که یادگیری مواد جدید،به تضعیف مواد اموخته شده قبلی ،انجامیده باشد تداخل لاحق نیز به سبب تآثیر عادات وفعالیتها و معلومات سابق بر یاداوری موادی که جدیدآیاد گرفته ایم صورت می پذیرد .هرچه اطلاعات و فعالیتهای گذشته ما کمتر باشد یاداوری مواد جدید بهتر وآسانتر خواهد بود.به همین دلیل است که قدرت کودکان در یاداوری جزییات حوادث گذشته بیشتر ازبزرگترها می باشد.قران به این نوع فراموشی چنین اشاره می فرماید:
«وما آیات قران را بر تو (مکرر)قراءت می کنیم تا هیچ فراموش نکنی .»*اعلی 6*
این نوع فراموشی را می توان از نوع تداخل لاحق نیز دانست.
2-نسیانی که حاوی معنای سهو است .چنان که انسان چیزی را در جای فراموش می کند ، یا مثلأمی خواهد درباره چند موضوع با کسی گفتگو کند اما درباره بعضی از آنها صحبت می کند و بعضی را هم فراموش می کند و پس از مدتی به یاد می آورد نمونه آن جریانی است که قران درباره همسفر جوان موسی نقل می کند:
«او (یوشع )گفت به خاطر داری هنگامی که ما به کنار آن صخره پناه بردیم (واستراحت کردیم )من در آنجا فراموش کردم جریان ماهی را بازگو کنم ،این شیطان بود که یاد آن را از خاطر من برد وماهی به طرز شگفت انگیزی راه خود را دردریا پیش گرفت .»*کهف63*
ونمونه دیگر،سخن حضرت موسی به آن «عبدصالح »است
«موسی گفت مرا به خاطر این فراموشکاری مواخذه مکن …»*کهف 73*
.فراموشی به معنای عدم توجه به موضوع یکی از نمونه های این نوع فراموشی آیه زیر است:
((…خدارافراموش کردند و خدانیز آنها را فراموش کرد.(رحمتش را از آنها قطع کرد.))*توبه 67*
معنای((نسوا الله))این است که انها به علت بی توجهی به اوامرخداوند از اطاعت باری تعالی سرپیچی کردند و ((نَسیَهُم)) یعنی خداوند نیز فصل خود را از انها باز داشت و انها را به خودشان واگذاشت. و نیز نمونه دیگر این نوع فراموشی آیه زیر است:
((و همچون کسانی که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به (خود فراموشی) گرفتار کرد،نباشید…))*حشر19*
نسیانی که در ایه زیر به آدم(ع) نسب داده شده است ، نیز از همین نوع فراموشی است:
((ما از آدم از قبل پیمان گرفته بودیم ،اما او فراموش کرد ،عزم استواری برای اونیافتیم ))*طه15*
معنای آیه این است که قلب آدم ((برای لحظه ای،از عهدی که با خدا بسته بود سست شد))در نتیجه نهی خدا را فراموش کرد و در اثر وسوسه و آغوای شیطان، فریب خورد و در دام خطا افتاد.
ب- رابطـــه فراموشی و شیطان
برخی از ایات قران این مطلب را روشن کرده است که شیطان از طریق فراموشکاری که به انسان دست می دهد،در او نفوذ می کند و او را وا میدارد که احیا نآ از انجام برخی از کارهای مهم که مصلحتش در آن است، غفلت ورزد. چنان که گاهی نیزباعث غفلت انسا ن از یاد خداوند سبحان و سهل انگاری اودر اطاعت از اوامر الهی می شود. ما قبلا هنگام بحث درباره فراموشی کردن ناشی از سهو،آیه ای ذکر کردیم که سخن همسفر جوان موسی علیه السلام در مورد فراموش کردن ماهی نقل می کند.
او گفت :((تنها شیطان یاد آن (ماهی) را از خاطر من برد)) . آیات زیرنمونه های دیگر از دخالت شیطان در فراموشی انسان را ارائه می دهد:
((هر وقت کسانی را که آیات ما را استهزامی کنند مشاهده نمایی از آنها روی بگردان تا به سخن دیگری بپردازد و اگرشیطان از یاد تو ببرد، بعداز ان متذکر کلام خدا شدی دیگر با این گروه ستمگر منشین.))*انعام:68 *
((شیطان برآنها چیره شده و یاد خدا را از خاطر آنها برده است ، انها حزب شیطانند،بدانید حزب شیطان زیانکارنند.))*مجادله19 *
((وبه آن یکی از آن دو که می دانست رهایی می یابد گفت : مرا نزد صاحبت (سلطان مصر)یاد اوری کند ،ولی شیطان یاداوری اورا نزد صاحبش از خاطر وی برد و به دنبال ان چند سال در زندان باقی ماند.))* یوسف42*
سلاح شیطان برای گمراه کردن و وادارکردن مردم به فراموشی از یاد خدا و به طور کلی فراموشی کردن خیر و مصلحت خودشان ،همان نفوذ و تاثیر او در آنان از طریق انگیزه و شهوات خودشان است ،و اساسا این یک نقطه ضعف در سرشت بشر است و آن هم ناشی از علاقه طبیعی انسان به اشباع انگیزه ها و لذت و بهره مندی می باشد.دروازه ورود شیطان به نفس آدم (علیه السلام)نیز از همین طریق بود، چون شیطان به او وعده داده بود در صورتی که از میوه آن درخت ممنوعه بخورد او را جاودانگی و ملکی پایدار خواهد بخشید . در اثر این وسوسه ،آدم نهی خدا را فراموش کرد و به دام شیطان افتاد شیطان اصولا از همین طریق بر همه انسانها مسلط می شود ،یعنی ابتدا هواها و خواسته های مختلفی در آنها بر می انگیزد و بعد به دنبال آن می کشاند و در نتیجه از یاد خدا باز شان می دارد.
(( و برای آنها بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم ولی (سرانجام) از (دستور) آنهاخارج گشت و شیطان به او دست یافت و از گمراهان شد و اگر می خواست (مقام) او را با این آیات ( و علوم و دانشها) بالا می بردیم (اما اجباربر خلاف سنت ماست لذا او را به حال خود رها ساختیم ) ولی او به پستی گرایید و از هوای نفس خویش پیروی کرد. او همچون سگی (هار) است که اگر به او حمله کنی دهانش را باز وزبانش را برون خواهد کرد و اگر او را به حال خود واگذاری باز همین کار را می کند…))*اعراف175-176*
ج-قــران و درمـــان فراموشی
درمان فراموشی ناشی از غفلت دل از خداوند متعال،تنها با یاد مستمر خداوند و ذکر نعمتها و تفضلات او و یادآوری آیات الهی و به خاطر آوردن آخرت و روز حساب میسر است . قران در ایه زیر اهمیت ذکر خدا را به عنوان درمان این نوع فراموشی،بیان داشته است:
((…و یاد کن پروردگارت را هرگاه فراموش کردی…))*کهف 24*
قران مومنان را که به یاد خدا هستند می ستاید و آنان را با عنوان ((صاحبان خرد)) توصیف می کند.
((مسلما در آفرینش آسمانها زمین و آمد ورفت شب و روز نشانه های (روشنی) برای صاحبان خرد و عقل است . همانا که خدا را در حال ایستادن و نشستن و انگاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند،(و می گویند) بار الها این را بیهوده نیافریده ای ،منزهی تو،ما را ازعذاب آتش نگاه دار.))*آل عمران 190-191*
از آن جا که یاد خدای متعال درمانگر فراموشی و غفلت دل است ،خداوند به ما امر فرموده است که شب و روز و صبح و شام ،همواره به یاد او باشیم.
((ای کسانی که ایمان اورده اید خدا را بسیار یاد کنید. و صبح و شام او را تسبیح نمایید.)) *احزاب41-42*
((و هنگامی که نماز را به پایان رسانیدید خدا را یاد کنید در حال ایستادن و نشستن و به هنگامی که به پهلو خوابیده اید…))*نسا 103*
((پس آنگاه که نماز پایان یافت باز در پی کسب و کار خود روی زمین منتشر شوید و از فضل و کرم خدا روزی طلبید و یاد خدا بسیار کنید تا مگر رستگار و سعادتمند گردید.))*جمعه10*
تنها از راه ذکر مستمر خداوند است که انسان می تواند فراموشی خدا و غفلت از آخرت را درمان کند. زیرا ذکر خدا باعث حضور دائمی باری تعالی در دل است به طوری که انسان حتی یک لحظه هم از یاد خدا غافل نمی ماند . این مساله ما را به یاد یکی از اصول یادگیری یعنی ((تکرار)) می اندازد که قبلا درباره ان بحث کردیم. چون تکرار ذکر خدا ،در انسان به صورت عادت در می آید ،به طوری که در رفتار او تثبیت می شود و بدون تلاش و تحمل و رنجی در هر لحظه از لحظات زندگی از او صادر می شود . نتیجه این که یاد خدا همواره در قلب انسان حضور دارد و این همان حالتی است که بسیاری از صوفیان از طریق تکرار تمرینات و ریاضتهای روحی در صدد به دست آوردن آن هستند.
از آن جا که قرآن کتابی اعتقادی است طبیعی است که مساله فراموشی و غفلت انسان را از آخرت ،مورد توجه قرار می دهد ،و درمان این نوع فراموشی را که دارای اهمیت زیادی در تامین سعادت دنیوی و اخروی انسان است،مد نظر دارد. اگر بپذیریم که اساس و پایه درمان این نوع فراموشی ،تکرار ذکر خدا برای تثبیت این عادت و استقرار آن در رفتار انسان است ،این مساله را نیز می توانیم استنتاج کنیم که درمان فراموشی معمولی اطلاعات و معلومات یعنی فراموشی نوع اول و دوم که قبلا درباره آن سخن گفتیم باتکرار اطلاعات مزبور یعنی با مرور و یادآوری چند باره آن نیز امکان پذیر است و این همان چیزی است که روان شناسان معاصر در پژوهشهای خود بدان رسیده اند و روان شناسانی که که توجهشان را در مساله فراموشی غالبا به نوع اول و دوم منحصر کرده اند متعرض نوع سوم فراموشی که در قرآن آمده است – و ما قبلا درباره آن سخن گفتیم –نشده اند.
