اعتزال به معناى ((كناره گيرى )) است .
در فرهنگ اسلام ، دو گروه به اين نام
خوانده شده اند. بنابر آنچه نوبختى آورده است ، نام معتزله
نخستين بار بر يك گروه سياسى اطلاق شد. بر طبق اين گزارش ، پس از آنكه امام على عليه السلام به خلاف رسيد، عبدالله بن عمر، محمد بن مسلمه انصارى ،
اسمامة بن زيد و سعد بن ابى و قاص از امام كناره گيرى كرده ، از ستيز با او و نيز از همراهى و حمايت وى در جنگها خوددارى
كردند. اين دسته را معتزله خواندند و دليل اين نامگذارى ، كناره
گيرى آنان از امام و امت اسلامى بود. برخى معتزله سياسى را كناره گيران از امام حسن عليه السلام و معاويه
دانسته اند. گروه ديگرى كه به معتزله معروف
شدند، دسته اى از متكلمان به پيشوايى واصل بن
عطا (80 – 131 ه ق ) بودند. اين گروه همان معزله معروف هستند و
سخن ما در اينجا درباره همين فرقه كلامى است . درباره سبب ناميده شدن اين گروه به معتزله سخنها گفته اند. برخى معتقدند كه اين نام برخاسته از
اعتزال و كناره گيرى واصل بن عطا از مجلس درس حسن بصرى است
. برخى ديگر اعتزال واصل بن عطا از امت اسلام و مذاهب اسلامى زمان او
را سبب اين نامگذارى مى دانند. در هر دو صورت ، اين نكته مسلم است
كه اعتزال واصل درباره ايمان و كفر
مرتكب كبيره بوده است . البته وجوه ديگرى نيز براى اين نامگذارى
بيان كرده اند.
شهرستانى كناره گيرى واصل از
درس حسن بصرى را به اين صورت نقل مى كند: شخصى در مجلس درس حسن بصرى از او پرسيد: در روزگار ما جماعتى پيدا شده اند كه مرتكب كبيره را كافر مى
دانند، اين گروه ((وعيديه
خوارج )) نام دارند. جمع ديگر معتقدند كه گناه به ايمان آسيبى نمى رساند،
اين گروه ((مرجئه )) هستند،
عقيده تو در اين باره چيست ؟ حسن در
انديشه فرو رفت ، اما پيش از آنكه لب به سخن بگشايد، يكى از شاگردان
گفت : مرتكب كبيره نه مؤ من است و نه كافر، بلكه جايگاه او ميان كفر و ايمان است (منزلة بين المنزلتين ). اين مرد واصل بن عطا بود كه اولين
عقيده مكتب اعتزال را بيان مى كرد. وى آن گاه به كنار يكى از
ستونهاى مسجد رفت و به توضيح عقيده خويش پرداخت و در پى آن
حسن بصرى گفت : واصل از ما كناره گرفت . (اعتزال عنا واصل ).
از همان روز واصل و پيروانش به معتزله موسوم گشتند.
از واصل بن عطا چهار نظريه نقل شده است
:
1. منزلة بين المنزلتين : ميان ايمان و كفر مرتبه اى وجود
دارد كه به مرتكبب كبيره اختصاص
دارد.
2. نفى صفات از خداوند متعال : واصل به اين دليل كه لازمه اثبات صفات قديم براى خداوند تعدد قدما و تعدد آلهه
است ، صفات الهى را انكار مى كرد.
3. اختيار انسان : از آنجا كه خداوند حكيم و عادل است و شر
و ظلم به او منسوب نمى شود، جايز نيست
انسانها را به گناه مجبور كند و سپس آنان را به مجازات رساند،
پس انسانها د. حق و باطل : واصل درباره امام على عليه السلام و مخالفان او و نيز
درباره عثمان و مخالفانش ، معتقد بود كه يى از دو گروه حق و
ديگرى باطل و فاسق است ؛ امام مشخص نيست كه كدام گروه حق و كدام
يك باطل هستند.
پس از واصل ، عمرو بن عبيد (80 – 143 ه ق ) برادر زن واصل ، جانشين او شد و به شرح و بسط آراى واصل
پرداخت . از ميان متكلمان مشهور معتزلى همچنين بايد از
ابوالهذيل علاف (135 – 235 ه ق ) و ابراهيم نظام (160 – 231 ه ق )
ياد كرد.
معتزله در عصر بنى اميه با دستگاه حكومت روابط خوبى
نداشتند، گرچه يزيد بن وليد در دوره
كوتاه حكومتش از آنان حمايت مى كرد. معتزله در اوايل حكومت
بنى عباس حالت بى طرفى به خود گرفتند، اما در عصر منصور و به ويژه در دوران ماءمون كه خود با كلام و فلسفه آشنايى داشت ، مرود توجه قرار گرفتند.
نزديكى معتزله به دربار عباسى چنان بالا گرفت كه ماءمون و پس از
او معتصم و واثق ، خود را معتزلى خواندند و از معتزله سخت
حمايت كردند. در همين هنگام بود كه جدال بر سر خلق قرآن شدت گرفت
و اين سؤ ال مطرح شد كه آيا كلام خدا از صفات فعل است و مخلوق و حادث مى باشد، يا از صفات ذات است و خالق و قديم است ؟
به اعتقاد معتزله ، كلام الهى مخلوق و حادث است و اعتقاد به قديم بودن قرآن كف است . در مقابل ، تمام
اصحاب حديث و عامه اهل سنت ، به قديم بودن قرآن اعتقاد داشتند.
ماءمون به تشويق و حميات معتزله ، دستورى صادر كرد كه بر طبق
آن معتقدان به قدم قرآن بايد تاءديب مى شدند. در پى همين
فرمان افراد زيادى ، از جمله احمد بن حنبل پيشواى اهل حديث ، به زندان افتادند و شكنجه ها ديدند. اين وضعيت تا زمان متوكل ، كه دشمن معتزله و حامى اصحاب
حديث بود، ادامه داشت ؛ در عهد وى معتزله به شدت در فشار
قرار گرفتند و كتابهايشان طعمه حريق گرديد. با يان همه ، هر
چند معتزله به عنوان يك فرقه سازمان يافته ، در گيرودار
مبارزات منقرض شد، ولى انديشمندان و طرفداران اين فرقه در گوشه و كنار جهان اسلام تا سده ها پايدار ماندند. مكتب اعتزال در بصره به وجود آمد و
رشد كرد. اما در اواخر سده دوم هجرى ، بشر بن معتمر
(م . 210 ه ق ) كه يكى از دانش آمووختگان مدرسه
بصره بود، به بغداد سفر كرد و مدرسه معتزله بغدا را تاءسيس كرد و به ترويج اصول مكتب اعتزال در بغداد همت گماشت ،
ضمن ، آنكه در برخى جزئيات با آراى بزرگان بصره مخالفت كرد. بشر
به شيعه گرايش داشت . و مى توان گفت كه در مجموع ، معتزله
بغداد بيش از معتزله بصره به عقايد شيعه نزديك است . از متكلمان برجسته بصره ، مى توان از ابوعلى جبائى (204 – 235 ه ق ) و فرزندش ابوهاشم
جبائى (277 – 321 ه ق ) و قاضى عبدالجبار (224 –
415 ه ق ) نام برد و محمد اسكافى (م . 240 ه ق ) ابوالحسين خياط (م .311 ه ق ) و ابوالقاسم بلخى معروف به كعبى (273 – 317
ه ق ) از جمله بزرگان معتزله بغداد هستند.در انجام كارهاى خود مختار و آزادند.
روش كلامى معتزله
در انديشه معتزله ، عقل و احكام عقلى نقشى اساسى و تعيين
كننده در كشف و استنباط عقايد دينى و
نيز اثبات و دفاع از اين عقايد بر عهده دارد. در اين روش هر
مساءله اى را بايد بر خرد آدمى عرضه كرد و تنها با يافتن توجيهى عقلانى براى آن ، قابل پذيرش خواهد بود. مبنا و اساس اين مكتب بر آن است كه ((همه
معارف اعتقادى معقول است ) و جايى براى تعبد در عقايد وجود
ندارد. معتزله ، مانند ديگر متكلمان به نقل نيز رجوع مى كردند، اما مفاد و محتواى نصوص دينى تنها در صورت توافق با عقل قابل قبول بود؛ در غير
اين صورت به تاءويل و توجيه نصوص مى پرداختند. به سخن ديگر، نقش نقل در مكتب اعتزال ، تاءييد و ارشاد به حكم عقل
است و خود به تنهايى منبع مستقلى محسوب نمى شود. معمولا اين
مبنا در قالب قاعده معروف معتزله ((الفكر
قبل ورود السمع )) بيان مى شود. برخى
از معتزله تا آنجا پيش رفتند كه همه واجبات را عقلى دانسته ، بر آن شدند كه عقل حسن و قبح همه افعال را درك مى كند.
زياده روى معتزله در عقل
گرايى ، عمدتا به اين سبب بود كه آنان در صف مقدم جدال و پيكار عقلى با زنادقه و مخالفان دين قرار داشتند و دائما با آنان مناظره مى كردند؛ از
اين رو براى تحكيم عقايد دينى به وسيله ادله عقلى عرضه
اصول اسلامى به گونه اى كه مورد پسند همگان قرار گيرد، تلاش
بسيار كردند. اين كار به تدريج موجب شد تا آنان روشى را كه در
مقام دفاع به كار مى گرفتند، به مقام استنباط و استخراج معارف دينى نيز سرايت دهند و نقش اصلى و تاءسيسى را به عقل و مبادى عقلانى واگذار كنند.
عقايد معتزله
متكلمانى كه به معتزله شهرت يافته اند،
داراى انديشه هاى گوناگونى هستند و در بسيارى از موضوعات كلامى با يكديگر اختلاف نظر دارند. همين مطلب باعث شده است كه اين گمان پديد آيد كه معتزله
يك مكتب خاص نيست ، بلكه تنها يك روش كلامى است كه در آن
بر عقل و مبادى عقلى تكيه مى شود. امام بسيارى از محققان و نيز خود معتزله ، چنين اعتقادى ندارند و اعتزال را مكتب يگانه اى مى دانند كه مانند ديگر فرقه ها، در ميان پيروانش
عقايد مشترك و نيز پاره اى اختلاف نظرها وجود دارد.
معتزله براى اثبات اين مطلب معمولا پنج اصل را به عنوان عقايد
مشترك و ملاك معتزلى بود ذكر كرده اند و حتى كتابهايى با همين
عنوان نوشته اند. براى مثال ، مى توان از كتابهاى الخمسة الاصول از ابوالهذيل علاف ، الاصول الخمسه نوشته جعفر بن حرب و شرح الاصول الخمسة از قاضى
عبدالجبار نام برد.
به نظر مى رسد كه در زمان پايه گذارى مكتب اعتزال به دست
واصل بن عطا، ملاك معتزلى بودن
صرفا اعتقاد به منزلة بين المنزلتين بود، اما به
تدريج و در طول زمان ، اعتقاد به چهار اصل ديگر، يعنى توحيد، عدل ،
وعد و وعيد، امر به معروف و نهى از منكر، نيز بر فهرست عقايد
معتزله افزوده شد و از ويژگيهاى اين مكتب به شمار آمد. به دليل اهميت اين پنج در انديشه معتزله به شرحى كوتاه در اين خصوص مى پردازيم
:
1. توحيد: توحيد مراتب و معانى گوناگونى دارد كه مهمتر از همه توحيد ذاتى ، توحيد صفاتى و توحيد
افعالى است . توحيد ذاتى ؛ به اين معنا است كه ذات
پروردگار يگانه است و مثل و مانند ندارد. توحيد ذاتى مورد قبول
همه فرقه هاى اسلامى است ، اما درباره توحيد صفاتى و توحيد
افعالى در ميان متكلمان اختلاف نظر جدى وجود دارد. معتزله بر خلاف اشاعره ، معتقد به توحيد صفاتى و منكر توحيد افعالى اند. در بحث عدل و نيز در بررسى
عقايد اشاعره به توحيد افعالى خواهيم پرداخت و در اينجا
تنها توحيد صفاتى را بررسى مى كنيم
:
شهرستانى درباره اعتقاد معتزله به توحيد صفاتى مى گويد: اين
سخن در آغاز ناپخته بود و واصل بن عطا در
اثبات ديدگاه خود به اين استدلال ساده اكتفا مى كرد كه لازمه
اثبات صفات قديم براى خدا تعدد خدايان است (يعنى لازمه پذيرفتن توحيد ذاتى ، توحيد صفاتى است ). بعدها پيروان واصل در توضيح عقيده او بيان داشتند كه
معناى توحيد صفاى ، انكار مطلق صفات نيست ، بلكه مراد،
انكار صفات زايد بر ذات الهى و در نتيجه عينيت همه صفات با ذات
اوست .
در واقع معتزله با اين نظريه
در صدد رد اعتقاد اصحاب حديث ، مبنى بر اثبات صفات زايد بر ذات بودند.
اگر چه انكار اين نوع صفات مورد اتفاق معتزله بود، اما در
فروع و جزئيات اين مساءله تفاسير مختلفى
از سوى معتزليان مطرح شده است كه مهمترين آنها عبارت اند از:
نظريه واصل بن عطا كه صرفا به انكار صفات زايد بر ذات مى
پرداخت و تحليل بيشترى از واقعيت صفات الهى
ارائه نمى كرد.
نظريه ابوالهذيل علاف كه تحليل مساءله صفات ، به عينيت صفات الهى با ذات او رسيد. گفتارى كه از ابوهذيل
در اين باره نقل شده چنين است : ((ان البارى تعالى عالم بعلم و علمه ذاته )) بنابراين تقرير، صفات
الهى ، مثل علم ، مورد پذيرش است ، اما اين صفات چيزى غير از ذات نبوده ، بلكه عين ذاتند.
نظريه ابوعلى جبائى كه به انكار صفات و نيابت ذات از صفات باور داشت و در بيان نظر خويش مى گفت
: ((البارى
تعالى عالم لذته ؛)) يعنى
خداوند براى عالم بودن به صفت علم نيازى ندارد بلكه او به ذات خويش عالم است و جاهل نيست .
نظريه ابوهاشم جبائى كه بر
خلاف پدرش ابوعلى ، صفات الهى را پذيرفت ، ولى آنها را احوال دانست
. اين نظر را مى توان حد وسطى ميان نظريه انكار صفات زايد
بر ذات خدا(معتزله ) و نظريه اثبات
صفات زايد بر ذات (اصحاب حديث ) قلمداد كرد. ابوهاشم بر آن بود كه عالم بودن خدا به معناى اثبات حالتى به نام علم است و ((حال )) صفتى
است كه نه موجود است و نه معدوم ، نه معلوم است و نه مجهول ، يعنى حال به تنهايى قابل شناخت نيست ، بلكه هميشه همراه با
ذاتى شناخته مى شود. اثر حال اين است كه شخص را از اشخاص
ديگر جدا مى كند. اگر حال را موجود بدانيم نظريه ابوهاشم
به راءى صفاتيه باز مى گردد كه بر آن اساس صفات زايد بر ذات
اثبات مى شود و اگر حال را معدوم بدانيم اين نظريه به انكار صفات زايد بر ذات مى گرايد كه از سوى ديگر معتزليان بيان شده است . نظريه ابوهاشم آن گاه از
ديگر آرا متمايز خواهد شد كه احوال نه موجود باشند نه معدوم
، گرچه در اين فرض اشكالات متعددى از جمله لزوم ارتفاع
نقيضين مطرح خواهد شد.
2. عدل : هيچ يك از فرقه هاى
اسلامى منكر عدل به عنوان يكى از صفات الهى نيستند. اختلاف متكلمان بيشتر در تفسيرى است كه از اين مفهوم صورت مى پذيرد. تفسير معتزله و اماميه ، بر اساس بينشى است كه
درباره حسن و قبح اعمال دارند. آنان معتقدند كه افعال در ذات
خويش ، صرف نظر از دستور شرع ، خوب بايد هستند و عقلل آدمى نيز
قادر است دست كم در پاره اى موارد، اين حسن و قبح اعمال دارند.
آنان معتقدند كه افعال در ذات خويش ، صرف نظر از دستور شرع ، خوب يابد هستند و عقل آدمى نيز قادر است دست كم در پاره اى موارد، اين حسن و قبح را
دريابد. بنابراين عدل از كارهاى خوب و واجب است و
ظلم از كارهاى بد و ناشايست است . از سوى ديگر چون خداوند از هر گونه امر قبيح و ناروا مبر است ، پس لزوما
كارهايش بر طبق عدل است و هر چه عقل مصداق طلم تشخيص دهد، خداوند
انجام نخواهد داد. معتزله از اين تفسير به نتايج متعددى
رسيدند؛ از جمله مى توان به انكار جبر و اثبات اختيار براى
انسان و رد توحيد افعالى اشاعره – به اين معنا كه خداوند فاعل همه اعمال است
– اشاره كرد.
از نظر معتزله ، يكى ديگر از لوازم عدل ، رد تكليف مالا يطاق و عذاب كردن اطفال مشركان بر اثر
گناه پدران است . در مباحث آينده خواهيم ديد كه هيچ يك از اين
لوازم مورد پذيرش اشاعره نيست .
3. منزلة بنى المنزلتين :
معتزله در مقابل خوارج و مرجئه معتقدند كه مرتكب كبيره نه كافر است و نه مؤ من ؛ بلكه منزلت و مقامى بين كفر و ايمان دارد (توضيح اين نظريه
قبلا گذشت ).
4. وعد و وعيد: ((وعد)) به معناى نويد به پاداش است و ((وعيد)) به معناى تهديد به كيفر و عذاب است . به عقيده معتزله ، خداوند همان گونه كه خلف وعده نمى كند
(اين مطلب مورد اجماع همه مسلمانان است )، خلف وعيد نيز از او
سر نمى زند. بنابراين تمام تهديددها و كيفرهايى كه
درباره كافران و فاسقان در قرآن و روايات آمده است ، در روز قيامت
به وقوع خواهد پيوست و محال است كه خداوند آنها را ببخشد، مگر آنكه در دنيا توبه كرده باشند.
. امر به معروف و نهى از منكر: اين اصل مورد اتفاق مسلمانان است و اختلاف تنها در مراتب و شرايط آن است . خوراج براى امر به معروف و نهى از منكر شرط و حدى نمى شناختند، اما برخى از اصحاب حديث ، مانند احمد بن حنبل ، آن را صرفا در محدوده قلب و زبان مى پديرند، نه در محدوده عمل و قيام مسلحانه . معتزله براى امر به معروف و نهى از منكر شروطى مانند احتمال تاءثير و عدم مفسده ، قائلند؛ اما آن را به قلب و زبان محدود نمى كنند و بر اين باورند كه اگر منكرات شايع شود يا حكومت ستمگر باشد، بر مسلمانان واجب است تا قواى لازم را فراهم كنند و بر فساد و ستم بشورند.
همان طور كه مى بينيم از پنج اصل معتزله ، تنها دو اصل – توحيد و عدل – از اصول مهم اعتقادى اند، اما دو اصل ديگر – وعد و وعيد و منزلة بين المنزلتين – از فروع اعتقادى به حساب مى آيند و امر به معروف و نهى از منكر جزء تكاليف عملى است و بايد در فقه به آن پرداخت . قاضى عبدالجبار معتقد است كه اصول معتزله از آن رو منحصر در پنج اصل مذكور است كه تمام مخالفان دست كم در يكى از اين اصول با ايشان اختلاف دارند. به بيان ديگر، اين پنج اصل هم وجه اشتراك معتزله است و هم اختلاف و امتياز آنان را از ساير فرق نشان مى دهد.
