و من خطبه له علیه السلام فِی التَّوحِیدِ وَ تَجْمَعُ هذِهِ الْخُطْبَهُ مِنْ اءُصُولِ الْعِلْمِ مَا لا تَجْمَعُهُ خُطْبَهٌ غَیْرُها:
ما وَحَّدَهُ مَنْ کَیَّفَهُ، وَ لا حَقِیقَتَهُ اءَصابَ مَنْ مَثَّلَهُ، وَ لا إِیّاهُ عَنى مَنْ شَبَّهَهُ، وَ لا صَمَدَهُ مَنْ اءَشارَ إِلَیْهِ وَ تَوَهَّمَهُ، کُلُّ مَعْرُوفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٌ، وَ کُلُّ قائِمٍ فِی سِواهُ مَعْلُولٌ، فاعِلٌ لا بِاضْطِرابِ آلَهٍ، مُقَدِّرٌ لا بِجَوْلِ فِکْرَهٍ، غَنِیُّ لا بِاسْتِفادَهٍ، لاَ تَصْحَبُهُ الْاءَوْقاتُ، وَ لا تَرْفِدُهُ الْاءَدَواتُ.
سَبَقَ الْاءَوْقاتَ کَوْنُهُ، وَالْعَدَمَ وُجُودُهُ، وَالاِبْتِداءَ اءَزَلُهُ، بِتَشْعِیرِهِ الْمَشاعِرَ عُرِفَ اءَنْ لا مَشْعَرَ لَهُ، وَ بِمُضادَّتِهِ بَیْنَ الْاءُمُورِ عُرِفَ اءَنْ لا ضِدَّ لَهُ، وَ بِمُقارَنَتِهِ بَیْنَ الْاءَشْیاءِ عُرِفَ اءَنْ لا قَرِینَ لَهُ، ضادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَهِ، وَ الْوُضُوحَ بِالْبُهْمَهِ، وَالْجُمُودَ بِالْبَلَلِ، وَالْحَرُورَ بِالصَّرَدِ.
مُؤَلِّفٌ بَیْنَ مُتَعادِیاتِها، مُقارِنٌ بَیْنَ مُتَبایِناتِها، مُقَرِّبٌ بَیْنَ مُتَباعِداتِها، مُفَرِّقٌ بَیْنَ مُتَدانِیاتِها، لا یُشْمَلُ بِحَدٍّ، وَ لا یُحْسَبُ بِعَدٍّ، وَ إِنَّما تَحُدُّ الْاءَدَواتُ اءَنْفُسَها، وَ تُشِیرُ الْآلاتُ إ لى نَظائِرِها، مَنَعَتْها (مُنْذُ) الْقِدْمَهَ، وَ حَمَتْها (قَدُ) الْاءَزَلِیَّهَ، وَ جَنَّبَتْها (لَوْلا) التَّکْمِلَهَ.
بِها تَجَلّى صانِعُها لِلْعُقُولِ، وَ بِهَا امْتَنَعَ عَنْ نَظَرِ الْعُیُونِ، لا یَجْرِی عَلَیْهِ السُّکُونُ وَالْحَرَکَهُ، وَ کَیْفَ یَجْرِی عَلَیْهِ ما هُوَ اءَجْراهُ، وَ یَعُودُ فِیهِ ما هُوَ اءَبْداهُ، وَ یَحْدُثُ فِیهِ مَا هُوَ اءَحْدَثَهُ؟ إِذن لَتَفاوَتَتْ ذاتُهُ، وَ لَتَجَزَّاءَ کُنْهُهُ، وَ لامْتَنَعَ مِنَ الْاءَزَلِ مَعْناهُ، وَ لَکانَ لَهُ وَراءٌ إِذْ وُجِدَ لَهُ اءَمامٌ، وَ لا الْتَمَسَ التَّمامَ إِذْ لَزِمَهُ النُّقْصانُ، وَ إِذن لَقامَتْ آیَهُ الْمَصْنُوعِ فِیهِ، وَ لَتَحَوَّلَ دَلِیلاً بَعْدَ اءَنْ کانَ مَدْلُولاً عَلَیْهِ، وَ خَرَجَ بِسُلْطانِ الاِمْتِناعِ مِنْ اءَنْ یُؤَثِّرَ فِیهِ ما یُؤَثِّرُ فِی غَیْرِهِ.
الَّذِی لا یَحُولُ، وَ لا یَزُولُ، وَ لا یَجُوزُ عَلَیْهِ الْاءُفُولُ، لَمْ یَلِدْ فَیَکُونَ مَوْلُودا، وَ لَمْ یُولَدْ فَیَصِیرَ مَحْدُودا، جَلَّ عَنِ اتِّخاذِ الْاءَبْناءِ، وَ طَهُرَ عَنْ مُلامَسَهِ النِّساءِ، لا تَنالُهُ الْاءَوْهامُ فَتُقَدِّرَهُ، وَ لا تَتَوَهَّمُهُ الْفِطَنُ فَتُصَوِّرَهُ، وَ لا تُدْرِکُهُ الْحَواسُّ فَتُحِسَّهُ، وَ لا تَلْمِسُهُ الْاءَیْدِی فَتَمَسَّهُ، وَ لا یَتَغَیَّرُ بِحالٍ، وَ لا یَتَبَدَّلُ فِی الْاءَحْوالِ، وَ لا تُبْلِیهِ اللَّیالِی وَالْاءَیَّامُ، وَ لا یُغَیِّرُهُ الضِّیاءُ وَالظَّلامُ، وَ لا یُوصَفُ بِشَیْءٍ مِنَ الْاءَجْزاءِ، وَ لا بِالْجَوارِحِ وَالْاءَعْضاءِ، وَ لا بِعَرَضٍ مِنَ الْاءَعْراضِ، وَ لا بِالْغَیْرِیَّهِ وَالْاءَبْعاضِ، وَ لا یُقالُ لَهُ حَدُّ وَ لا نِهایَهٌ، وَ لا انْقِطاعٌ وَ لا غایَهٌ وَ لا اءَنَّ الْاءَشْیاءَ تَحْوِیهِ، فَتُقِلَّهُ اءَوْ تُهْوِیَهُ، اءَوْ اءَنَّ شَیْئا یَحْمِلُهُ فَیُمِیلَهُ اءَوْ یُعَدِلَهُ، وَ لَیْسَ فِی الْاءَشْیاءِ بِوالِجٍ وَ لا عَنْها بِخارِجٍ، یُخْبِرُ لا بِلِسانٍ وَ لَهَواتٍ، وَ یَسْمَعُ لا بِخُرُوقٍ وَ اءَدَواتٍ.
یَقُولُ وَ لا یَلْفِظُ، وَ یَحْفَظُ، وَ لا یَتَحَفَّظُ، وَ یُرِیدُ وَ لا یُضْمِرُ، یُحِبُّ وَ یَرْضى مِنْ غَیْرِ رِقَّهٍ، وَ یُبْغِضُ وَ یَغْضَبُ مِنْ غَیْرِ مَشَقَّهٍ، یَقُولُ لِما اءَرادَ کَوْنَهُ: کُنْ فَیَکُونُ، لا بِصَوْتٍ یَقْرَعُ، وَ لا بِنِداءٍ یُسْمَعُ، وَ إِنَّما کَلامُهُ سُبْحانَهُ فِعْلٌ مِنْهُ اءَنْشَاءَهُ وَ مَثَّلَهُ لَمْ یَکُنْ مِنْ قَبْلِ ذلِکَ کائِنا، وَ لَوْ کانَ قَدِیما لَکانَ إِلها ثانِیا.
لا یُقالُ کَانَ بَعْدَ اءَنْ لَمْ یَکُنْ فَتَجْرِیَ عَلَیْهِ الصِّفَاتُ الْمُحْدَثاتُ، وَ لا یَکُونُ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ فَصْلٌ، وَ لا لَهُ عَلَیْها فَضْلٌ، فَیَسْتَوِیَ الصّانِعُ وَالْمَصْنُوعُ، وَ یَتَکافَاءُ الْمُبْتَدَعُ وَالْبَدِیعُ.
خَلَقَ الْخَلائِقَ عَلى غَیْرِ مِثالٍ خَلا مِنْ غَیْرِهِ، وَ لَمْ یَسْتَعِنْ عَلى خَلْقِها بِاءَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ، وَ اءَنْشَاءَ الْاءَرْضَ فَاءَمْسَکَها مِنْ غَیْرِ اشْتِغالٍ، وَ اءَرْساها عَلى غَیْرِ قَرارٍ، وَ اءَقامَها بِغَیْرِ قَوائِمَ، وَ رَفَعَها بِغَیْرِ دَعائِمَ، وَ حَصَّنَها مِنَ الْاءَوَدِ وَالاِعْوِجاجِ، وَ مَنَعَها مِنَ التَّهافُتِ وَالاِنْفِراجِ، اءَرْسَى اءَوْتادَها، وَ ضَرَبَ اءَسْدادَها، وَاسْتَفاضَ عُیُونَها، وَ خَدَّ اءَوْدِیَتَها، فَلَمْ یَهِنْ ما بَناهُ، وَ لا ضَعُفَ ما قَوَّاهُ.
هُوَ الظَّاهِرُ عَلَیْها بِسُلْطانِهِ وَ عَظَمَتِهِ، وَ هُوَ الْباطِنُ لَها بِعِلْمِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ، وَالْعالِی عَلَى کُلِّ شَیْءٍ مِنْها بِجَلالِهِ وَ عِزَّتِهِ، لا یُعْجِزُهُ شَیْءٌ مِنْها طَلَبَهُ، وَ لا یَمْتَنِعُ عَلَیْهِ فَیَغْلِبَهُ، وَ لا یَفُوتُهُ السَّرِیعُ مِنْها فَیَسْبِقَهُ، وَ لا یَحْتاجُ إِلى ذِی مالٍ فَیَرْزُقَهُ.
خَضَعَتِ الْاءَشْیاءُ لَهُ، وَ ذَلَّتْ مُسْتَکِینَهً لِعَظَمَتِهِ، لا تَسْتَطِیعُ الْهَرَبَ مِنْ سُلْطانِهِ إِلَى غَیْرِهِ فَتَمْتَنِعَ مِنْ نَفْعِهِ وَ ضَرِّهِ، وَ لا کُفْءَ لَهُ فَیُکافِئَهُ، وَ لا نَظِیرَ لَهُ فَیُساوِیَهُ، هُوَ الْمُفْنِی لَها بَعْدَ وُجُودِها، حَتَّى یَصِیرَ مَوْجُودُها کَمَفْقُودِها وَ لَیْسَ فَناءُ الدُّنْیا بَعْدَ ابْتِداعِها بِاءَعْجَبَ مِنْ إِنْشائِها وَ اخْتِراعِها.
وَ کَیْفَ وَ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِیعُ حَیَوانِها مِنْ طَیْرِها وَ بَهائِمِها، وَ ما کانَ مِنْ مُراحِها وَ سائِمِها، وَ اءَصْنافِ اءَسْناخِها وَ اءَجْناسِها، وَ مُتَبَلِّدَهِ اءُمَمِها وَ اءَکْیاسِها عَلَى إِحْداثِ بَعُوضَهٍ ما قَدَرَتْ عَلى إِحْداثِها، وَ لا عَرَفَتْ کَیْفَ السَّبِیلُ إِلَى إِیجادِها، وَ لَتَحَیَّرَتْ عُقُولُها فِی عِلْمِ ذلِکَ وَ تاهَتْ، وَ عَجَزَتْ قُواها وَ تَناهَتْ وَ رَجَعَتْ خاسِئَهً حَسِیرَهً عارِفَهً بِاءَنَّها مَقْهُورَهٌ، مُقِرَّهً بِالْعَجْزِ عَنْ إِنْشائِها، مُذْعِنَهً بِالضَّعْفِ عَنْ إِفْنائِها.
وَ إِنَّه یَعُودُ سُبْحانَهُ بَعْدَ فَناءِ الدُّنْیا وَحْدَهُ لا شَیْءَ مَعَهُ، کَما کانَ قَبْلَ ابْتِدائِها کَذلِکَ یَکُونُ بَعْدَ فَنائِها بِلا وَقْتٍ وَ لا مَکانٍ وَ لا حِینٍ وَ لا زَمانٍ، عُدِمَتْ عِنْدَ ذلِکَ الْآجالُ وَ الْاءَوْقاتُ، وَ زالَتِ السِّنُونَ وَالسَّاعاتُ، فَلا شَیْءَ إِلا اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ الَّذِی إِلَیْهِ مَصِیرُ جَمِیعِ الْاءُمُورِ، بِلا قُدْرَهٍ مِنْها کانَ ابْتِداءُ خَلْقِها، وَ بِغَیْرِ امْتِناعٍ مِنْها کانَ فَناؤُها، وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَى الاِمْتِناعِ لَدامَ بَقاؤُها، لَمْ یَتَکاءَدْهُ صُنْعُ شَیْءٍ مِنْها إِذْ صَنَعَهُ، وَ لَمْ یَؤُدْهُ مِنْها خَلْقُ ما بَرَاءَهُ وَ خَلَقَهُ، وَ لَمْ یُکَوِّنْها لِتَشْدِیدِ سُلْطانٍ، وَ لا لِخَوْفٍ مِنْ زَوالٍ وَ نُقْصانٍ، وَ لا لِلاسْتِعانَهِ بِها عَلَى نِدٍّ مُکاثِرٍ، وَ لا لِلاحْتِرازِ بِها مِنْ ضِدٍّ مُثَاوِرٍ وَ لا لِلازْدِیادِ بِها فِی مُلْکِهِ، وَ لا لِمُکاثَرَهِ شَرِیکٍ فِی شِرْکِهِ، وَ لا لِوَحْشَهٍ کانَتْ مِنْهُ فَاءَرادَ اءَنْ یَسْتَاءْنِسَ إِلَیْها.
ثُمَّ هُوَ یُفْنِیها بَعْدَ تَکْوِینِها، لا لِسَاءَمٍ دَخَلَ عَلَیْهِ فِی تَصْرِیفِها وَ تَدْبِیرِها، وَ لا لِراحَهٍ وَاصِلَهٍ إِلَیْهِ، وَ لا لِثِقَلِ شَیْءٍ مِنْها عَلَیْهِ لا یُمِلُّهُ طُولُ بَقائِها فَیَدْعُوَهُ إِلَى سُرْعَهِ إِفْنائِها، لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ دَبَّرَها بِلُطْفِهِ، وَ اءَمْسَکَها بِاءَمْرِهِ، وَ اءَتْقَنَها بِقُدْرَتِهِ.
ثُمَّ یُعِیدُها بَعْدَ الْفَناءِ مِنْ غَیْرِ حاجَهٍ مِنْهُ إِلَیْها، وَ لا اسْتِعانَهٍ بِشَیْءٍ مِنْهِا عَلَیْها، وَ لا لاِنْصِرافٍ مِنْ حالِ وَحْشَهٍ إِلَى حالِ اسْتِئْناس ، وَ لا مِنْ حالِ جَهْلٍ وَ عَمىً إِلى حالِ عِلْمٍ وَالْتِماسٍ، وَ لا مِنْ فَقْرٍ وَ حاجَهٍ إِلَى غِنىً وَ کَثْرَهٍ، وَ لا مِنْ ذُلِّ وَضَعَهٍ إِلى عِزٍّ وَ قُدْرَهٍ.
ترجمه :
خطبه اى از آن حضرت ( علیه السلام ) در توحید است و در این خطبه ازاصول علم چیزى گردآورده که در دیگر خطبه ها نیست .
یکتایش ندانست آنکه ، برایش کیفیتى انگاشت و به حقیقتش نرسید آنکه براى او همانندى پنداشت . آنکه به چیزى همانندش ساخت ، بدو نپرداخت و آنکه ، به او اشارت کرد و یا در تصورش آورد، قصد او ننمود. هر چه کنه ذاتش شناخته آید، مصنوع است و هر چه قیامش به دیگرى بود، معلول است . خداوند فاعل است ولى نه با ابزار، تعیین کننده است ولى نه با جولان فکر و اندیشه ، بى نیاز است نه آنکه از کس سودى برده باشد. زمان همراه او نیست و ابزار و آلات به مددش برنیایند. هستى او بر زمانها پیشى دارد. وجودش بر عدم مقدّم است . ازلیّتش را آغازى نیست . در آدمیان قوه ادراک نهاد و از این معلوم گردد که او را آلت ادراک نیست . برخى موجودات را ضد دیگرى قرار داد و از این معلوم شود که او را ضدّى نیست و مقارنتى که میان اشیا پدید آورد، نشان این است که قرینى ندارد. روشنى را ضد تاریکى ساخت و ابهام را ضد وضوح و ترى را ضد خشکى و سرما را ضد گرما. و میان ناسازگاران آشتى افکند و آنها را که از هم جدا بودند مقارن یکدیگر گردانید و آنها را که از هم دور بودند به یکدیگر نزدیک نمود. و نزدیکها را از هم دور ساخت .
هیچ حدى او را در برنگیرد و با هیچ عددى شمرده نشود. آلات اندازه گیرى ، همانندان خود را تحدید کنند و به نظایر خود اشارت نمایند. گفتن که فلان شى ء ((از چه زمانى بود)) مانع قدیم بودن آن است و گفتن ((به تحقیق )) بود، مانع ازلیت او و گفتن ((اگر نه )) آن را از کمال دور سازد.
به آفریدگان است که سازنده و آفریننده بر خردها آشکار گردد و به دیدن آنهاست که دیدن ذات پروردگار ممتنع شود. نه توان گفت که ساکن است و نه توان گفت که متحرک است . و چگونه چنین باشد که او خود پدیدآورنده حرکت و سکون است . و چگونه چیزى که خود پدید آورده ، بدو بازگردد یا آنچه خود پدید آورده در او پدید آید. اگر چنین باشد در ذات خداوندى دگرگونى پدید آید و حقیقت ذات او تجزیه پذیرد و ازلیّت او ممتنع گردد. اگر او را پیش رویى باشد، پشت سرى هم تواند بود، پس ، در این حال ، ناقص بود و نیازمند کمال باشد و نشانه هاى مخلوق بودن در او آشکار آید و چون دیگر موجودات شود که دلیل بر وجود خدا هستند و حال آنکه ، موجودات دلیل وجود او باشند. قدرت و سلطنت او مانع از آن است که آنچه در آفریدگان او مؤ ثر افتد در او نیز مؤ ثر افتد. خدایى است که نه دگرگون مى شود نه زوال مى یابد و نه رواست که افول کند یا غایب شود. نزاید تا او خود از چیزى زاده شده باشد و زاده نشده است تا وجود او محدود شود. فراتر از این است که او را فرزندى باشد و پاکتر از این است که با زنان بیامیزد. وهمها درنیابندش تا اندازه اش کنند و اندیشه هاى زیرکانه به او نرسند تا در تصورش آورند. حواس درکش نکند تا محسوس واقع شود. و دستها به او نرسند تا لمسش نمایند. حالتى بر او عارض نگردد که دگرگون شود، و در احوال دگرگونى نپذیرد. گردش شب و روز فرسوده اش نسازد و روشنایى و تاریکى در او تغییرى حاصل نکند. به داشتن این جزء و آن جزء موصوف نگردد یا به داشتن اعضا و جوارح یا به عرضى از اعراض متصف نباشد و نتوان گفت بعضى از آن جزء بعضى دیگر است ، و غیریت را در آن راه نیست . نه حدى دارد و نه نهایتى . نه هستیش منقطع شود و نه آن را غایتى است و نتوان گفت که در چیزهایى جاى مى گیرد که بالایش مى برند یا فرودش مى آورند یا چیزى او را حمل مى کند تا به سویى کجش کند یا راستش نگاه دارد. نه درون چیزهاست ، نه بیرون آنها. خبر مى دهد ولى نه به زبان یا زبانک ته گلو. مى شنود ولى نه از راه روزنهاى گوش و ابزار شنوایى درون گوش . سخن مى گوید ولى نه به حرکت زبان . حفظ مى کند ولى نه با رنج به خاطر سپردن . اراده مى کند ولى نه آنکه در خاطره بگذراند. دوست مى دارد و خشنود مى شود ولى نه از روى نازک دلى ، دشمنى مى ورزد و خشم مى گیرد، بدون تحمل مشقت . هر چه را که بخواهد که ایجاد شود، مى گوید موجود شو و آن موجود مى شود. ولى نه به آوازى که به گوش خورد و نه به بانگى که شنیده آید. کلام خداى سبحان ، فعلى است که از او ایجاد شده و تمثل یافته و حال آنکه ، زان پیش موجود نبوده است که اگر قدیم مى بود خداى دیگر مى بود.
نمى توان گفت که خدا در وجود آمد، پس از آنکه نبود که اگر چنین گویى ، صفات موجودات حادث بر او جارى گردیده و میان موجودات حادث و او فرقى نباشد و او را بر آنها مزیتى نماند و آفریننده و آفریده برابر گردند و پدید آورنده و پدیدار شده مساوى باشند. موجودات را بیافرید نه از روى نمونه اى که از دیگرى بر جاى مانده باشد و براى آفریدن آنها از هیچیک از آفریدگانش یارى نجست . زمین را آفرید و آن را بر جاى نگه داشت بى آنکه خود را بدان مشغول دارد و آن را بدون قرار گرفتن در جایى استوار برپاى داشت و بدون پایه هاى برپاى ساخت و بدون ستونهایى برافراشت . و از هر کژى حفظ نمود و از افتادن و شکافته شدن بازداشت . میخهایش را محکم کرد و کوههایش را چونان سدى در اطراف زمین قرار داد و چشمه هایش را جارى ساخت و نهرهایش را شکافت . آنچه ساخت سستى نپذیرفت و آنچه را نیرو داد، ناتوان نگردید.
اوست که به قدرت و عظمت خویش بر آفریدگان غالب است و اوست که به نیروى علم و معرفت خود به چگونگى درون آنها داناست . به جلالت و عزت خود از هر چیز بلندتر است . هر چه را طلب کند طلبش ناتوانش نسازد. و هیچ چیز از فرمان او سر بر نتابد تا بر او غلبه یابد و شتابان از او نگریزند تا بر آنها پیشى گیرد. به توانگران نیازمند نیست تا روزیش دهند. همه چیز در برابر او خاضع است و در برابر عظمتش ذلیل و خوار. کس را میسر نیست که از سلطنت او به نزد دیگرى بگریزد و خود را از سود و زیان او بى نیاز نشان دهد. همتایى ندارد که در برابر او دعوى همتایى کند و همانندى ندارد که با او دم برابرى زند. هر چه را جامه وجود بر تن باشد به عدم سپارد به گونه اى که ، موجودش چون معدوم باشد.
فناى جهان ، پس از آفرینش آن شگفت تر از پدید آوردن آن نیست . چگونه چنین باشد که اگر همه جانداران از پرندگان و ستوران چه آنها که در اصطبلها و آغلهایند و چه آنها که در چراگاهها، از هر جنس و از هر سنخ و همه مردم چه نادان و چه زیرک ، گرد آیند تا پشه اى را بیافرینند بر آن قادر نتوانند بود. حتى طریق آفریدن آن را هم نمى دانند. و عقلهاشان در شناخت آن حیران شود و سرگردان ماند و نیروهایشان عاجز آید و به پایان رسد و زبون و خسته بازگردند. در حالى که ، به شکست خود معترف اند و به عجز خود در آفرینش آن مقرّند و به ناتوانى خود در نیست کردن آن اذعان کنند.
خداوند سبحان ، پس از فناى دنیا یگانه ماند و کس با او نباشد، همانگونه که در آغاز یگانه و تنها بود، پس از فناى آن هم چنین شود: نه وقتى ، نه مکانى ، نه هنگامى ، نه زمانى . در این هنگام ، مهلتها و مدتها به سر آید و سالها و ساعتها معدوم شود و هیچ چیز جز خداى قهار آنکه بازگشت همه کارها به اوست باقى نخواهد ماند.
همانگونه ، که موجودات را در آغاز آفرینششان قدرت و اختیارى نبود، از فانى شدنشان هم نتوانستند سر بر تافت که اگر مى توانستند از نابودشدن سر برتابند، همواره و جاوید مى بودند.
چون به آفرینش پرداخت ، آفرینش هیچ چیز بر او دشوار نبود و خلقت آنچه ایجاد کرد، مانده اش نساخت . آنها را نیافرید تا بر قدرت خود بیفزاید یا از زوال و نقصان بیمناک بود، یا آنکه بخواهد در برابر همتایى فزونى طلب ، از آنها یارى جوید یا از آسیب دشمنى تازنده احتراز کند و نه براى آنکه بر وسعت ملک خود بیفزاید یا در برابر شریکى معارض نیرو گرد آورد. نه از تنهاییش وحشت بود که اینک با آفریدن موجودات با آنها انس گیرد. آنها را پس از ایجاد فنا سازد.
نه براى آنکه از گرداندن کار و تدبیر امر خود ملول شده باشد و نه آنکه فناى آنها سبب آسایش او مى شود و نه براى آنکه تحملشان بر او سنگین است و نه از آنرو، که مدتشان به دراز کشیده و او را ملول ساخته و واداشته تا فنایشان کند. بلکه خداى تعالى جهان را به لطف خود به سامان آورد و به امر خود از در هم ریختنش نگه داشت و به قدرت خود استواریش بخشید و پس از فنا شدن بازش مى گرداند، بى آنکه بدان نیازى داشته باشد یا به چیزى از آن بر آن یارى طلبد و نه براى آنکه از حالى به حالى گراید، مثلا از وحشت به آرامش یا از نادانى و کورى به علم و بینایى ، یا از فقر و نیاز به بى نیازى و توانگرى یا از خوارى و پستى به عزّت و قدرت .
