لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ، وَقَلْبُ الاَْحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ.
امام(عليه السلام) فرمود: زبان عاقل پشت قلب او قرار دارد در حالى كه قلب احمق پشت زبان اوست!
شرح و تفسير فرق جايگاه زبان عاقل و احمق آنچه امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه بيان فرموده كنايه زيبايى است درباره كسانى كه سنجيده يا نسنجيده سخن مى گويند مى فرمايد: «زبان عاقل پشت قلب او قرار دارد در حالى كه قلب احمق پشت زبان اوست»; (لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ، وَقَلْبُ الاَْحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ). اشاره به اين كه انسان عاقل نخست انديشه مى كند سپس سخن مى گويد در حالى كه احمق نخست سخن مى گويد و بعد در انديشه فرو مى رود به همين دليل سخنان عاقل حساب شده، موزون، مفيد و سنجيده است; ولى سخنان احمق ناموزون و گاه خطرناك و بر زيان خود او. همين عبارت با شرح جالبى در خطبه 176 آمده است و در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «إنَّ لِسانُ الْمُؤمِنِ وَراءَ قَلْبِهِ فَإذا أرادَ أنْ يَتَكَلَّمَ بِشَىْء تَدَبِّرُهُ بِقَلْبِهِ ثُمَّ أمْضاهُ بِلِسانِهِ وَ إنَّ لِسانُ الْمُنافِقِ أمامَ قَلْبِهِ فَإذا هَمَّ بِشَىْء أمْضاهُ بِلِسانِهِ وَلَمْ يَتَدَبَّرَه بِقَلْبِهِ; زبان انسان با ايمان پشت قلب (و فكر) او است، لذا هنگامى كه مى خواهد سخنى بگويد نخست در آن تدبّر مى كند سپس بر زبانش جارى مى سازد، ولى زبان منافق جلو قلب او است، لذا هنگامى كه تصميم به چيزى مى گيرد بدون هيچ گونه تدبّر بر زبانش جارى مى سازد». از آنجا كه على(عليه السلام) باب علم پيامبر(صلى الله عليه وآله) است اين سخن را از او آموخته است. امام حسن عسكرى(عليه السلام) اين سخن را با عبارت لطيف ديگرى بيان فرموده: «قَلْبُ الاْحْمَقِ في فَمِهِ وَفَمِ الْحَكيمِ في قَلْبِهِ; قلب (و فكر) احمق در دهان او و دهان شخص حكيم در قلب اوست!». * * * مرحوم سيّد رضى پس از ذكر اين كلام حكمت آميز مى گويد: «اين سخن از مطالب شگفت انگيز و پرارزش است و منظور اين است كه عاقل زبانش را به كار نمى گيرد مگر بعد از مشورت با عقل خويش و فكر و دقت; ولى احمق سخنانى كه از زبانش مى پرد و حرف هايى كه بدون دقت مى گويد بر مراجعه به فكر و انديشه و دقت رأيش پيشى مى گيرد، بنابراين گويا زبان عاقل پشت قلب او قرار گرفته و قلب احمق پشت زبان اوست»; (قالَ الرَّضىُ وَهذا مِنَ الْمَعانِى الْعَجيبَةِ الشَّريفَةِ، وَالْمُرادُ بِهِ أنَّ الْعاقِلَ لا يَطْلُقُ لِسانَهُ، إلاّ بَعْدَ مُشاوَرَةِ الرَّوِيَّةِ وَمُؤامِرَةِ الْفِكْرَةِ. وَالاْحْمَقُ تَسْبِقُ حَذَفاتِ لِسانِهِ وَفَلَتاتِ كَلامِهِ مُراجَعَةَ فِكْرِهِ وَمُماخَضَةَ رَأيِهِ فَكانَ لِسانُ الْعاقِلِ تابِعٌ لِقَلْبِهِ، وَكأنَ قَلْبُ الاْحْمَقِ تابِعٌ لِلِسانِهِ).
